Acolá enriba
na fresca montaña,
que alegre se crobe
de verde
retama,
meniña morena
de branco vestida,
nubiña
parece
no monte perdida,
que xira, que corre,
que torna,
que pasa,
que rola e, mainiña,
serena se para.
Xa envolta se mira
na espuma
que salta
do chorro que ferve
na rouca cascada.
Xa
erguida na punta
de pena sombrisa,
inmoble cal virxe
de pedra se mira.
A cofia de liño
aos ventos
soltada,
as trenzas descoida
que os aires espallan.
Tendida-las puntas
do pano de seda,
as alas dun ánxel
de lonxe semellan,
si as brisas da tarde,
xogando con elas,
as moven ca gracia
que un ánxel
tivera.
Eu penso, ¡coitado
de min!, que me chaman,
si as vexo bulindo
na verde enramada.
Mais, ¡ai!, que
os meus ollos
me engañan traidores,
pois vou e,
lixeira,
na niebra se esconde;
se esconde outras veces
na sombra dos pinos
e canta escondida
cantares dulciños
que abrasan, que firen
ferida de amor
que teño
feitiña
no meu corazón.
¡Que
feita, que linda,
que fresca, que branca
dou Dios á
meniña
da verde montaña!
¡Que hermosa parece,
que chore, que xima;
cantando, sorrindo,
disperta,
dormida!
¡Ai, si seu pai
por regalo ma dera!,
¡Ai,
non sentira
no mundo máis penas!
¡Ai!, que por
tela
conmigo por dama,
eu lla vestira,
eu lla calzara.
Adios, ríos; adios, fontes;
adios, regatos pequenos;
odios, vista dos meus ollos:
non sei cando nos veremos.
Miña
terra, miña terra,
terra donde me eu criei,
hortiña
que quero tanto,
figueiriñas que prantei,
prados, ríos, arboredas,
pinares
que move o vento,
paxariños piadores,
casiña
do meu contento,
muíño
dos castañares,
noites craras de luar,
campaniñas
trimbadoras
da igrexiña do lugar,
amoriñas
das silveiras
que eu lle daba ó meu amor,
camiñiños
antre o millo,
¡adios, para sempre adios!
¡Adios
groria! ¡Adios contento!
¡Deixo a casa onde nacín,
deixo a aldea que conozo
por un mundo que non vin!
Deixo amigos por estraños,
deixo a veiga polo mar,
deixo, en fin, canto ben quero...
¡Quen pudera non deixar!...
Mais
son probe e, ¡mal pecado!,
a miña terra n'é
miña,
que hastra lle dan de prestado
a beira por
que camiña
ó que naceu desdichado.
Téñovos, pois, que deixar,
hortiña que tanto amei,
fogueiriña do meu
lar,
arboriños que prantei,
fontiña do
cabañar.
Adios, adios,
que me vou,
herbiñas do camposanto,
donde meu
pai se enterrou,
herbiñas que biquei tanto,
terriña
que nos criou.
Adios Virxe da
Asunción,
branca como un serafín;
lévovos
no corazón:
Pedídelle a Dios por min,
miña
Virxe da Asunción.
Xa
se oien lonxe, moi lonxe,
as campanas do Pomar;
para
min, ¡ai!, coitadiño,
nunca máis han de tocar.
Xa se oien lonxe, máis
lonxe
Cada balada é un dolor;
voume soio, sin
arrimo...
Miña terra, ¡adios!, ¡adios!
¡Adios tamén, queridiña!...
¡Adios por sempre quizais!...
Dígoche este adios
chorando
desde a beiriña do mar.
Non me olvides,
queridiña,
si morro de soidás...
tantas
légoas mar adentro...
¡Miña casiña!,¡meu
lar!
Eu ben vin estar o moucho
enriba daquel penedo:
¡Non che teño medo, moucho,
moucho, non che teño medo!
- I -
Unha noite, noite negra,
como os pesares
que eu teño,
noite filla das sombrisas
alas que
estenden os medos;
hora en que cantan os galos,
hora
en que xemen os ventos,
en que as meigas bailan, bailan,
xuntas co demo pirmeiro,
arrincando verdes robres,
portas e tellas fendendo,
todas de branco vestidas,
tendido
los brancos pelos,
contra quen os cans oubean
agoirando
triste enterro;
cando relumbrar se miran
antre os toxales
espesos,
cal encendidas candeas
ollos de lobo famento,
e os ramallaxes dos montes
antre sí murmuxan quedos,
e as follas secas que espallan
os aires da noite inquietos,
en remuíños se xuntan
con longo estremecemento;
indo camiño da Igrexa,
soia cos meus pensamentos,
cabo da fonte da Virxe,
pretiño do cimeterio,
dempois de sentir un sopro
que me deixou sin alento,
eu ben vin estar o moucho
enriba daquel penedo.
- II -
Arrepuiñadas
todas
as carnes se me puñeron,
e os cabelos no
curuto
fóronse erguendo direitos;
gotas de sudor
corrían
a fío polo meu peito,
e trembaba
como tremban
as auguas cando fai vento,
na pía
da fonte nova,
que sempre está revertendo.
Aquel
moucho alí fincado,
cal si fose o mesmo demo,
fito a fito me miraba
cos seus ollos rapiñeiros,
que coidei que me roubaban
non máis que de lonxe
velos.
De lume me paresían
e que me queimaron
penso;
penso que eran tizós roxos
da fogueira
dos infernos,
que polas niñas me entraron
hastra
o corazón dereitos.
En el remorsos había
de amoriños pecadentos...
¡Ai, quen ten deses
amores
non pode achar bon sosiego!
Chovía
si Dios ten augua,
ventaba en tódolos ventos,
e ensarrapicada toda
a camiñar non me atrevo,
que o moucho, fita que fita,
me aspera naquel penedo.
Mais acordeime da Virxe
que sempre conmigo levo,
résolle
un Ave-María,
e cobrando novo alento,
como os
páxaros do mare,
nadando paso o regueiro;
corro
a enriba do valado,
brinco en baixo do portelo,
e dende
alí berro estonces
con cantas forzas eu teño:
¡Non che leño medo, moucho,
moucho, non che teño
medo!
Airiños, airiños aires,
airiños da miña terra;
airiños,
airiños aires,
airiños, levaime a ela.
Sin ela vivir non podo,
non
podo vivir contenta,
que adonde queira que vaia,
cróbeme
unha sombra espesa.
Cróbeme unha espesa nube,
tal preñada de tormentas,
tal de soidás preñada,
que a miña vida envenena.
Levaime, levaime, airiños,
como unha folliña seca,
que seca tamén
me puxo
a callentura que queima.
¡Ai!, si non me levás
pronto,
airiños da miña terra;
si non me
levás, airiños,
quisais xa non me conesan,
que a frebe que de min come,
vaime consumindo lenta,
e no meu corazonciño
tamén traidora se
ceiba.
Fun noutro tempo encarnada
como a color de sireixa,
son hoxe descolorida
como
os cirios das igrexas,
cal si unha meiga chuchona
a mina
sangre bebera.
Voume quedando muchiña
como unha
rosa que inverna,
voume sin forzas quedando,
voume quedando
morena,
cal unha mouriña moura,
filla de moura
ralea.
Levaime, levaime, airiños,
levaime a donde me esperan
unha nai que por min chora,
un pai que sin min n'alenta,
un irmán por quen
daría
a sangre das miñas venas,
e un amoriño
a quen alma
e vida lle prometera.
Si pronto non me levades,
¡ai!, morrerei de tristeza,
soia nunha terra estraña,
donde estraña me alomean,
donde todo canto miro
tomo me dice: «¡Extranxeira!».
¡Ai,
miña probe casiña!
¡Ai, miña vaca
vermella!
Años que balás nos montes,
pombas
que arrulás nas eiras,
mozos que atruxás
bailando,
redobre das castañetas,
xas-co-rras-chás
das cunchiñas,
xurre-xurre das pandeiras,
tambor
do tamborileiro,
gaitiña, gaita gallega,
xa non
me alegras dicindo:
«¡Muiñeira, muiñeira!».
¡Ai, quen fora paxariño
de leves alas lixeiras!
¡Ai, con que prisa voara,
toliña de tan contenta,
para cantar a alborada
nos campos da miña terra!
Agora mesmo partira,
partira como unha frecha,
sin
medo ás sombras da noite,
sin medo da noite negra;
e que chovera ou ventara,
e que ventara ou chovera,
voaría e voaría
hastra que alcansase a vela.
Pero non son paxariño
e irei morrendo de pena,
xa en lágrimas convertida,
xa en sospiriños
desfeita.
Doces galleguiños
aires,
quitadoiriños de penas,
encantadores das
auguas,
amantes das arboredas,
música das verdes
canas
do millo das nosas veigas,
alegres compañeiriños,
run-run de tódalas festas,
levaime nas vosas alas
como unha folliña seca.
Non permitás que
aquí morra,
airiños da miña terra,
que aínda penso que de morta
hei de sospirar por
ela.
Aínda penso, airiños aires,
que dimpois
que morta sea,
e aló polo camposanto,
donde enterrada
me teñan,
pasés na calada noite
runxindo
antre a folla seca,
ou murmuxando medrosos
antre as brancas
calaveras;
inda dimpois de mortiña,
airiños
da miña terra,
heivos de berrar: «¡Airiños,
airiños, levaime a ela!».
Ao Sr. D. Camilo Álvarez e Castro,
Chantre da Catedral de Salamanca
- I -
Roxiña cal
sol dourado,
garrida cal fresca rosa,
iba polo monte
hermosa
co branco pé descalzado...
Copo de neve
pousado,
deslumbrando á luz do día,
tan
branco pé parecía.
As
longas trenzas caídas,
con quen os ventos xogaban,
ondiñas de ouro formaban
na branca espalda tendidas;
apertadas e bruñidas,
que espigas eran coidara
o que de lonxe as mirara.
Tiñan
os cores do mare
os seus olliños dormentes;
máis
doces, máis transparentes,
naide os poidera encontrare;
naide velos sin amare
o corazón sin falsía
que por antre eles se vía.
Levaba
na frente a ialma,
nos doces labios a risa,
auguiña
que o vento enrisa,
pousaba no fondo en calma.
Tal como
gallarda palma
cimbréase con folgura
a delgadiña
cintura.
Ó par da brisa
temprada
que antre os salgueiros corría,
ela correndo
seguía
unha veiriña encantada;
que alí
mansa e sosegada
manaba unha fresca fonte
cabo da falda
do monte.
- II -
Franca,
pura, sin enganos,
canta, canta, garruleira,
ó
pé da verde silveira
lavando os seus brancos panos.
Ó son dos romores vanos
que nacen ca mañanciña,
lava, lava na fontiña.
Xunto
dela os paxariños
gorgorexan que é un contento;
faille festiñas o vento
cos seus hirmáns
os airiños.
Os pastores, coitadiños,
cántanlle
o doce a... la... lala...,
que lengua de amores fala.
Ela honesta está escoitando,
mais con sospiros responde,
que aló garda non
sei donde
saudades de non sei cando.
Os paniños
vai lavando,
e a tendelos se apresura
nun campiño
de verdura.
Dempois no rego
que pasa
verte unha bágoa serena,
filla da escondida
pena
que o seu peitiño traspasa,
pois que de amores
se abrasa
aquela que é fresca rosa
tan amante
como hermosa.
Compañeiras
van chegando,
cal máis a máis ben portada,
xarros de louza vidrada
antre os seixos van pousando.
Cai a auguiña mormuxando,
brancas vinchas se levantan,
as meniñas cantan... cantan.
As
estrelas van fuxindo,
a espesa niebra enrarece,
o arboriño
que frorece
por antre ela vai saíndo.
O craro
sol vai subindo
por riba do firmamento,
limpo, gárrulo
e contento.
Arredor todo arrescende
a olido de primadera,
i aló na azulada esfera
fogax de groria se encende;
mais a meniña n'atende
sinón ao dor, ¡mal pecado!,
que ten no peito encravado.
Danlle estrañeza os cantares,
danlle de chorar deseios,
i, os ollos de bágoas
cheios,
pensa nos nativos lares;
que n'hai máis
tristes pesares,
máis negra malencolía
que a que entre estraños se cría.
Paxariños, verde prado,
branca
lúa e sol ardente,
todo consolo é impotente
en mal tan desconsolado;
todo contento é trubado
pola peniña sin fondo
que hai no corazón
abondo.
Por eso a meniña
hermosa,
foxe da alegre fontiña,
tal como triste
ovelliña
que trema de dor queixosa.
Vai sentida,
vai chorosa,
mentras lle cantan con saña:
«¡Da
montaña!, ¡da montaña!».
I
ela, que de tal se estraña,
ferida no que máis
sinte,
que a maltraten non consinte,
i así lles
contesta huraña:
«Anque che son da montaña,
anque che son montañesa,
anque che son, non me
pesa».
Pasa, río, pasa, río,
co teu maino rebulir;
pasa, pasa antre as froliñas
color de ouro e de marfil,
a quen cos teus doces labios
tan doces cousas lles dis.
Pasa, pasa, mais non vexan
que te vas ao mar sin fin,
porque estonces, ¡ai, probiñas,
canto choraran por ti!
¡Si souperas que estrañeza,
si souperas que sofrir
desque del vivo apartada
o meu
corazón sentiu!
Tal me acoden as soidades,
tal
me queren afrixir,
que inda máis feras me afogan,
si as quero botar de min.
I, ¡ai, que fora das froliñas
véndote lonxe de si
ir pola verde ribeira,
da
ribeira do Carril!
Pasa, pasa
caladiño,
co teu manso rebulir,
camiño
do mar salado,
camiño do mar sin fin;
e leva estas
lagrimiñas,
si has de chegar por alí,
pretiño
dos meus amores,
pretiño do meu vivir.
¡Ai, quen
lagrimiña fora
pra ir, meu ben, unda ti!...
¡Quen
fixera un camiñiño
para pasar, ai de min!
Si o mar tivera barandas,
fórate
ver ao Brasil;
mais o mar non ten barandas,
amor meuá
¿por donde hei de ir?
«Ora, meu meniño, ora,
¿quen vos ha de dar a teta,
si túa nai vai no muíño,
e teu pai na leña seca?
Eu cha
dera, miña xoia,
con mil amores cha dera,
hastra
rebotar, meu santo,
hastra que máis non quixeras,
hastra verte dormidiño
con esa boca tan feita,
sorrindo todo fartiño,
cal ubre de vaca cheia.
Mais ¡ai, que noite che agarda!
Mais ¡ai, que noite che
espera!
Que anque dúas fontes teño,
estas
fontiñas non deitan.
Ora, meu meniño, ora,
¡canto chorarás por ela!
Sin ter con que te acalente,
sin ter con que te adormeza,
que soio, soio quedaches
como unha ovelliña enferma,
tremando, malpocadiño,
como as ovelliñas treman.
Sin cobirtor que te
cruba
nunhas palliñas te deitan
e neve e chuvia
en ti caen
por antre as fendidas tellas.
E silba o vento
que pasa
polas mal xuntadas pedras,
e cal coitelo afilado
no teu corpiño se ceiba.
¡Ai, cando veña
túa nai!
¡Ai, cando che a túa nai veña!
¡Cal te topará, meniño,
frío como
a neve mesma,
para chorar sin alento,
rosiña que
os ventos creban!...
¡Ai, más valera, meniño,
que quen te dou non te dera!
Que os fillos dos probes
nacen,
nacen para tales penas».
Así
se espricaba Rosa
no medio da noite negra,
ó pé
dunha negra porta,
toda de lañas cuberta.
Mentras
tanto murmuxaban
por antre a robreda espesa
do río
as revoltas ágoas
e os berridos da tormenta.
Todo
era sombras no ceo,
todo era loito na terra,
e parece
que a Compaña
bailaba antre as arboredas
cas chuchonas
enemigas,
e cas estricadas meigas.
En
tanto un choro soave
sentir no espazo se deixa,
tal como
gaita tocada
nunha alborada serena;
tal como lexana frauta
cando o sol no mar se deita,
cuio son nos trai o vento
cos cheiriños da ribeira.
No
meio da chouza escura
que triste Rosa contempra,
unha
luz branca se mira
como aurora que comenza.
Olido de
frescas rosas
os aires da noite incensan,
cal si todas
se xuntaran
as froles da primadera.
Soan cantares estraños,
soan músicas que alegran:
músicas son e
cantares
nunca sentidos na terra.
Por eso, pasmada, Rosa
pouquiño a pouco se achega
e por unha regandixa
postrada no chan axexa.
Nunca
humanos ollos viron
o que veu estonces ela,
que si non
morreu estonces
foi porque Dios n'o quixera.
De resplandecente
groria
raios de amor se refrexan
do abandonado meniño,
sobre a dourada cabeza;
e porque esté máis
contento,
e porque mais se entretena,
cabe os seus peíños
crecen
frescos ramos de azucenas.
Xa non dorme en probe
cuna,
que outro berce lle fixeran
cas alas os anxeliños
e co seu lume as estrellas.
Nubes de color de rosa
fanlle branda cabeceira,
sírvelle de cubertura
un raio de luna cheia,
i a Virxen santa, vestida
con vestido de inocencia,
porque de lame non morra
e fartiño se adormeza,
dálle maná
do seu peito
con que os seus labios refresca.
Mentras o mundo esistise,
Rosa mirando
estivera,
con tanta groria encantada,
con tanta dicha
suspensa;
mais unha voz lonxe se oie
por antre os olmos
da veiga
que, cantando amorosiña,
se esprica desta
maneira:
-Ora, meu meniño, ora,
logo che darei
a teta,
ora, meu meniño, ora,
xa non chorarás
por ela.
Esto cantaron. En tanto
coa Virxe despareceran
os anxeliños, deixando
en derredor noite espesa.
Xa se sinten as pasadas
por
xurito da corredeira;
xa saltaron o portelo,
xa cerraron
a cancela...
A probe nai corre, corre,
que o seu filliño
lle espera;
mais, cando chega, dormido
o seu filliño
contempra.
Dille estonces, mentras tanto,
que en bicalo
se recrea:
-Miña xoia,
miña xoia,
miña prenda, miña prenda,
¿que fora de ti, meu santo,
si naiciña non tiveras?
¿Quen, meu fillo, te limpara,
quen a mantenza che dera?
-O que mantén ás
formigas
e ós paxariños sustenta.
Dixo Rosa, i escondeuse
por antre a
nebrina espesa.
Non che digo nada...
¡Pero vaia!
- I -
Pasan naquesta vida
cousiñas tan
estrañas,
tan raros feitos vense
neste mundo de
trampa;
tantos milagres vellos,
tan novas insinanzas,
e tan revoltos allos
con nome de ensaladas,
que non
che digo nada...
¡Pero vaia!
Meniña ben vestida,
meniña
ben calzada,
que ten roupa de cote,
que ten roupa de
garda;
meniña que ben folga,
meniña que
anda maja,
i é probe, malpecado,
como unha triste
araña.
Non che digo nada...
¡Pero
vaia!
Véxote aló
antre os millos,
véxote aló nas brañas,
xa no pinar espeso,
xa na beiriña mansa
do río
que correndo
vai antre as verdes canas,
e xuras que estás
soia,
que naide te acompaña...
Non che digo nada...
¡Pero vaia!
Casada
casadiña,
que gustas ser falada,
que bailas cas
solteiras
nas festas e ruadas,
que tes na boca a risa
e que cos ollos falas,
e que ao falar con eles
parece
que che saltan,
non che digo nada...
¡Pero
vaia!
Cando mirar te miro
tan limpa e tan peinada,
loitar cos rapaciños
hastra que en ti se fartan,
e ves dimpois xurando
que
eres muller sin chata,
e dis que as máis non teñen
contigo comparanza,
non che digo nada...
¡Pero
vaia!
E ti, roxa roxiña,
modesta e recatada,
que falas tan mainiño,
que
tan mainiño andas,
que ós pés dos
homes miras
para non verlle a cara,
e fas que non entendes
cando de amor che falan,
non che digo nada...
¡Pero
vaia!
Vas pola mañanciña
a misa cas beatas;
dempois... (por que, ti o sabes)
de xunta delas largas;
e si na corredoira
xunto da verde
parra,
non sei con que xentiña,
páraste
ou non te paras,
non che digo nada...
¡Pero
vaia!
E ti, rapás garrido,
de tan melosas falas,
tan majo de monteira,
tan rico
de polainas,
tan fino de calzado
como de mans fidalgas,
cando me dis que gustas
de traballar na braña,
non che digo nada...
¡Pero vaia!
Ti falarás de amores
cousiñas ben faladas;
ti loitarás cas nenas
como ningún loitara;
ti beberás do mosto
hastra quedar sin fala,
pero cos teus sudores
mollar
a terra ingrata...
non che digo nada...
¡Pero
vaia!
Mais tantas cousas vexo
que me parecen trampa;
tanto sol entre nubes
e tan
revoltas auguas
que asemellarse intentan
a unha fontiña
crara,
que por non perder tempo
donde non quito racha,
non che digo nada...
¡Pero vaia!
- II -
Pasan naquesta
vida
cousiñas tan estrañas,
tan raros feitos
vense
neste mundo de trampa;
tantos milagres vellos,
tan novas insinanzas,
e tan revoltos allos
con nome
de ensaladas,
que non che digo nada...
¡Pero
vaia!
E que algo deprendera,
triste de min, coidaba;
e que a esperencia neta
ninguén
me iba en puxanza
por ter na frente enrugas
e ter caniñas
brancas,
cando hai hoxe uns mociños
mesmo dende
que maman,
que non che digo nada...
¡Pero
vaia!
Xa non che val, Farruco,
que vivas en compaña
dos anos pensadores
nin
da esperencia calva,
nin que ollo alerta vivas
como a
cordura manda;
que donde menos penses
tamaña lebre
salta
que non che digo nada...
¡Pero
vaia!
Xa sendo noite oscura
dinche que é noite crara;
xa estando o mar sereno
che din que fai borrasca,
e tanto te confunden
e tanto
te acobardan,
que anque falar quixeras
tal coma Dios
che manda,
non che digo nada...
¡Pero
vaia!
Si eres francés,
meu vello,
si eres da lonxe Australia,
si aló
do sol baixaches
ou das estrelas pálidas,
con
seria gravedade
quisais che perguntaran,
e ti, pasmado
todo,
calado mormuraras:
Non che digo nada...
¡Pero
vaia!
Por eso, meu velliño,
si de estudiar non tratas
a cencia destos tempos,
que
é como el augua crara,
anque ca parromeira
tamén
ten comparanza,
que nesto a cencia estriba,
i en ter
distintas caras,
non che digo nada...
¡Pero
vaia!
Sin entender un ele,
verás que ben se amañan
honrados e sin honra,
rameiras e beatas;
verás como se axuntan,
verás
como se tratan,
mentras que ti marmuras
ca lengua dunha
coarta.
Non che digo nada...
¡Pero
vaia!
Verás cor de sireixa
quen foi cor de esmeralda,
i aqueles tan azues
que
sangre azul manaban,
manar sangre vermella
pola moderna
usanza;
i esto con tal chistura
e con fachenda tanta
que non che digo nada...
¡Pero vaia!
Verás que revolturas,
que ricas contradanzas,
que gaitas con salterio,
que
pífanos con arpas,
que dengues encarnados
con
mantilliñas brancas,
chapurra que chapurra
en
confusión tan várea,
que non che digo nada...
¡Pero vaia!
Ti
pensarás que aquesto
é todo unha antroidada,
que aquí un levita sobra
i unha chaqueta falta;
que alí se comen lebres
en vez de calabazas,
e tocan frautas donde
deben tocar campanas...
Mais non
che digo nada...
¡Pero vaia!
Deprende, meu velliño,
a cencia
ben amada,
que saibamente insina
tan rica misturanza,
si queres ser sabido
en cousas tan estrañas,
pois antre tantas novas
as costumiñas rancias...
Non che digo nada...
¡Pero vaia!
Mais ó que ben quixo un día,
si a querer ten afición,
sempre lle queda unha
mágoa
dentro do seu corazón.
- I -
Aló nas tardes serenas,
aló
nas tardes caladas,
fanse ináis duras as penas
que nas brandas alboradas.
Aló
nas tardes sombrisas,
aló nas tardes escuras,
fanse máis cortas as risas,
máis negras as
desventuras.
Que non hai sera
tranquila
para quen remorsos garda,
e máis presto
se aniquila
canto máis á noite agarda.
- II -
Eu ben sei destos
secretos
que se esconden nas entrañas,
que rebolen
sempre inquietos
baixo mil formas estrañas.
Eu ben sei destes tormentos
que consomen
e devoran,
dos que fan xemer os ventos,
dos que morden
cando choran.
I anque ora sorrindo canto,
anque ora
canto con brío,
tanto chorei, chorei tanto
como
as auguiñas dun río.
Tiven
en pasados días,
fondas penas e pesares,
e chorei
bágoas tan frías
como as auguiñas
dos mares.
Tiven tan fondos
amores
e tan fondas amarguras,
que era fonte de dolores
nacida entre penas duras.
- III -
Ora río, ora contento
vou polas
eiras cantando,
vendo de onda ven o vento
cando vou levar
o gando.
Ora con grande sosiego
durmo na beira das fontes,
durmo na beira dos regos,
durmo na punta dos montes.
Mais
ó que ben quixo un día,
si a querer ten afición,
sempre lle queda unha mágoa
dentro do seu corazón.
Castellana de Castilla,
tan bonita e tan fidalga,
mais a quen para ser fera
ca procedensia lle abasta.
Desíme, miña señora,
xa que os mostrás tan ingrata,
si o meu rendimento
homilde
bascas de enoxo vos causa,
pois cando onda vós
me achego
cuspís con ardentes ansias,
i ese mirar
de pombiña
volvés en fosca mirada,
tornando
en sombrisa noite
o día que en sol se baña.
En vano intento, señora,
saber por que me maltrata
dama dun alma tan nobre,
aunque soberba por fama,
pois
n'é motivo a desprezo
sintirse tan ben amada,
que as mesmas pedras, señora,
dun bon querer se
folgaran.
Din que na nobre Castilla
así ós
gallegos se trata,
mais debe saber Castilla
que de tan
grande se alaba,
que sempre a soberbia torpe
foi filla
de almas bastardas;
e sendo vós tan sabida,
nunca
de vó-lo pensara,
que de tan alto baixando
vos
emporcases na lama;
nin que chamándovos nobre,
tanta nobreza enfouzaras
imitando ós que vaidosos
no que está débil se ensañan.
Pero
máis val que enmudeza,
pois tes condición
de ingrata;
que predicar en deserto
na miña terra
n'é usanza.
Si fun curpabre en quereros
coma ningún
vos amara,
por ser de terra gallega
e serdes vós
castellana,
en paz, señora, vos deixo
ca vosa
soberba gracia,
e voume á Galicia hermosa
donde
en xuntanza me agardan
o que non tendes, señora,
i o que en Castilla n'achara:
campiños de lindas
rosas,
fontiñas de frescas auguas,
sombra na beira
dos ríos,
sol nas alegres montañas,
caras
que nacen sorrindo
e que sorrindo vos aman,
e que inda
mesmo morrendo
en sonrisiñas se bañan.
Alí, señora, contento
cantando o doce ala
lala,
baixo a figueira frondosa,
en baixo da verde parra,
c'aquelas frescas meniñas
que mel dos seus labios
manan,
cando en falar amoroso
meigo nos din en voz maina
con tódalas de Castilla
nobrísimas
castellanas
olvidareivos sin pena,
anque sos vós
tan fidalga.
Que aló saben ser altivas,
pero non
saben ser vanas,
i é fácil con doces tomas
olvidar tomas amargas.
Déchesmas vós, mi
señora,
con desprezo envenenadas,
inda con fero
máis fero
que pelica de laranxa;
mais teño
por que me pase
aquel sarrapio que escalda,
teño
unha dama nos Portos,
outra no Ribeiro de Avia;
si a
dos Portos é bonita
a do Ribeiro lle gana.
Queridiña dos meus ollos,
saberás como estou vivo
nesta vila donde adoito
dende que chegín de Xinzo.
Saberás como
a Dios gracias
i ó escapulario bendito
non afogamos
no mare
como coidaba Xacinto
que é tan valente,
abofellas,
como os alentos dun pito.
Saberás como
dempois
me puñeron moi vestido
con roupa azul
e amarela,
cal andan tódolos quintos,
e logo todos
xuntados,
inda máis de vintecinco,
nos paseamos
polas calles,
que era mesmo un adimiro
de tan majos como
ibamos,
de tan brancos e tan limpos.
¡Si me viras, queridiña,
cal outras que en sei me viron!
Cada ollada me botaban
xa de través, xa de fito...
I eran meniñas
graciosas
con moita salsa no pico,
mais ningunha deste
peito
poido arrincarme un sospiro,
que o teu retrato
alí estaba
rabuñando paseniño,
que
anque de onda ti partín,
prendiña que tanto
estimo,
non vin soio, miña xoia,
que ti viñeche
conmigo.
¡Si souperas canto
peno,
si souperas cal me afrixo
cando me acordo nas noites
daqueles teus cantariños!...
Ora en ti penso disperto,
ora en ti penso durmindo,
e sempre en ti estou pensando
coma si foses feitizo.
Seique meigallo me deche
na
festa do San Martiño,
amasado cos teus dedos
nunha
bola de pan trigo.
Mais non o sinto por eso,
que anque
me deras martirio
por vir de ti, queridiña,
como
un año recibírao.
Nada
me distrai, Rosiña,
da pena que por ti siento.
De día como de noite
este meu corazonciño
contigo decote fala,
porque eu falar ben o sinto,
un
falar tan amoroso
que me estremezo de oílo.
¡Ai!,
que estrañeza me causa
e soidás e martirio,
pois así cal el che fala,
quixera falar contigo,
cal outros tempos dichosos
dos nosos amores finos.
¡Cantas veces nos xuramos,
cando
lavabas no río
o pé dun alto salgueiro,
antre risas e sospiros,
xa nunca máis separarnos,
xa nunca máis desunirnos!
Mais aqueles xuramentos,
tal como rosas de espiño,
lixeiriños se
espallaron
a un sopro dos ventos fríos.
Ora co
mar de por medio
iadios, amantes cariños!
Nin
ti me ves, nin te vexo
aló na beira do río,
naquelas crariñas noites
de folga polos domingos.
As amoriñas maduran
nas silveiras dos camiños,
nacen as froriñas brancas
por antre as canas do
millo,
o río pasa que pasa,
cantan nas ponlas
os xílgaros,
todo está verde e frondoso,
todo está fresco e frorido;
solo nós, Rosa,
faltamos
naqueles verdes campiños.
Rosiña,
dáme un consolo
para este dolor que eu sinto.
¡Ai, que os recordos me matan!
¡Ai, que acabarán
conmigo!
Di si inda me queres moito,
mándamo a
decir pretiño;
dime si garda-lo pano
que che din
por San Benito,
que o merquei na quinta feira
por doce
cartos e pico.
Dime tamén si deprendes
pola cartillas
de Cristus
a ler como me ofreceches
para ler os meus
escritos,
que en sabendo algunhas letras
dempois irás
traducindo.
Eu xa lle perdín o medo
a escribiduras
e libros,
pois fago uns palotes netos
de que eu mesmo
me adimiro,
tan grandes como fungueiros
e máis
gordos, si non minto.
Adios,
espresiós che mando
polo burro de Camilo,
que
non sei cal che dirá
estas cousas que lle esprico;
mais sabe, miña Rosiña,
rosiña de
doce olido,
que si ti xa ler souperas
os palotes que
eu escribo,
escribírache unha carta
nas alas dun
paxariño.
A Roberto Robert redactore da Discusion,
a quen lle gustan os contos i o gallego
- I -
Aló no currunchiño
máis hermoso
que a luz do sol na terra alumeara,
veiga frorida e prado deleitoso
que aos campiños
do Edén se acomparara;
aló onde o Sar soberbo
e caudaloso
parece que se dorme e que se para
(tan maino
corre antre a robreda escura),
alí naceu Vidal o
sin ventura1.
- II -
¡Que
reposo! ¡Que luz...! ¡Que garruleiro,
brando cantar dos
váreos paxariños
cando ó salir do
sol polo quinteiro
douraba fontes, lagos e campiños!
¡Que libre respirar...! ¡Que placenteiro
ir e vir dos
cabirtos xuntadiños!
¡Que frescas, que polidas,
que galanas
iban co gando as feitas aldeanas!
- III -
Nunca o rumor do mundo
corrompido,
nunca da louca sociedá as vaidades,
nin brillo dos honores fementido
foran trubar tan doces
soledades.
Ceo azul, sol de amor, campo frorido,
santa
paz sin remorso nin saudades,
horas que van mainiñas
camiñando:
tal alí tempo e vida iban pasando.
- IV -
¡Como o ventiño
da mañán pirmeiro
no seio das rosiñas
se dormía,
e cal dempois toliño e rebuldeiro
polo espazo inmensísimo subía,
e volvendo
a baixar murmuradeiro
por enriba das chouzas rebulía,
nas aliñas levando o fumo leve
que en trubias
ondas a subir se atreve!
- V -
¡E
como ó mediodía, fasta o río,
brisas,
aires, pradiños e arborado
pousaban calorosos e
sin brío,
cal viaxeiro sedento e fatigado!
¡E
como da serán o alento frío
de arrulos misteriosos
impregnado,
con pasiño lixeiro se achegaba
i aire,
río e floriñas axitaba!
- VI -
Pasiño a paso a traballada xente
dos campos ás chousiñas se volvía,
mentras no lar o pote sarpullente
cas ricas berzas a
cachón fervía.
As fabas i as balocas xuntamente
co touciño sabroso nel se vía
en compaña
amigabre e farturenta
que alegra, que convida e que sustenta.
- VII -
Dempois da
frugal cea, ó cariñoso
resplandor do luar
claro e soave,
iban gozar ó enxido de reposo
co
abó, que a longa historia contar sabe.
O rosario
da Virxe proveitoso
logo rezaban con asento grave,
i
alma e corpo tranquilo se dormía
esperando o folgor
do novo día.
- VIII -
Todo
era paz e amor i augua serena,
todo era
craro azul no firmamento,
nin houbo alí a soberba
que envenena,
nin vano goce, nin fatal tormento,
nin
louco rebuldar, nin fonda pena,
nin baixo aborrecido pensamento,
vidiña tan risoña adormentaba,
pois doce
e mainamente se folgaba.
- IX -
Naide
naquel lugar probe se vira,
que uns ben i outros non mal
foran vivindo,
i un que afroxa de máis i outro que
estira,
fóranse acomodando e repartindo.
Ningún
da negra fame a man sentira
o seu peito fortísimo
oprimindo,
nomáis que a desdichada criatura
que
se chamou Vidal o sin ventura.
- X -
Orfo ende que nacera, a sorte triste
déralle por herencia o desconsolo,
coa negra soledá,
que ó probe asiste;
naide na terra se topou tan
solo
de canto en polvo terrenal se viste
inda correndo
un polo i outro polo,
que era probe e dorido antre os doridos
e afrixido antre os tristes afrixidos.
- XI -
Tiña por casa un cortelliño
escuro,
tiña por leito o chan humedecido,
por
cubirtor a neve e vento duro
que entraba polas fendas arresido.
Tiña o sustento escaso e mal seguro
que dan de
porta en porta ó que é perdido,
que así
lle din con bulra non escasa
ó que por probe neste
mundo pasa.
- XII -
En
jamás o infeliz decir poidera
«¡Esto que teño
é meu!», que a sorte dura
n'inda por conceder lle
concedera
un pouco de querer ou de ternura,
nin un pouco
de amor, que donde houbera
pobreza, e soledade e desventura,
groria, dicha e querer correndo pasan
i a entradiña
da porta non traspasan.
- XIII -
Sempre
por dicha pra Vidal había
caldo e máis pan
nalgún lariño alleo,
i a máis a caridá
non se estendía,
que fora un mal matarlle outro
deseo.
Que si a cousas mellores se afacía
i outro
váreo comer i outro recreo,
traballo lle custara
a bon seguro
comer dempois berciñas e pan duro.
- XIV -
Tal conta
a xente corda se botaba
con parsimonia concenzuda e grave,
e refráns sabios con afán buscaba
dos que
din «Nunca des do que ben sabe».
I o compango Vidal nunca
probaba,
porque era a sobriedá santa e saudabe,
según a xente de poder decía,
anque ela
ben folgaba e ben comía.
- XV -
Cando dos porcos a matanza viña
¡que amabre chamuscar nas limpas eiras
ó despertar
da fresca mañanciña!...
¡Que alegre fumo
antre olmos e figueiras
olendo a cocho polos aires viña!
¡Que arremangar das nenas mondongueiras!
¡Que ir e vir
dende o banco hastra a cociña!
I aló no lar,
¡que fogo!, ¡que larada!,
¡que rica e que ben feita frixolada!
- XVI -
Fígado
con cebola ben frixida
i unha folliña de laurel
cheirosa,
que inda a un morto ben morto dera vida
de
tan rica, tan tenra e tan sabrosa.
Raxo en sorsa cun cheiro
que convida,
i a sangre das morcillas sustanciosa
en
fregada caldeira rebotando,
a que fagan morcillas convidando.
- XVII -
Cuadro tan
agradabre e farturento
por toda a vecindá se repetía
con garular, e risa, e gran contento,
que suceso tan
grande o requería.
Mais, por que lle sirvise de
tormento,
solo na chouza de Vidal n'había
nin
porco, nin mondongo, nin fartura,
que era todo nubrado
e desventura.
- XVIII -
Nas
frías pedras do seu lar sentado,
tan váreo
movemento contempraba
de negra soledade acompañado:
naide á festa do porco o convidaba,
que era probe
Vidal i era olvidado,
i a presenza dun probe alí
estorbaba;
por eso entre suspiros repetía:
«¡Ai,
quen fora riquiño un soio día!».
- XIX -
Tales eran decote os
seus deseos,
mais nunca, ¡triste sorte!, se cumprían,
e todos, todos de miseria cheos,
anos tras anos sin cesar
corrían.
Xa era vello Vidal, i os duros ceos
de
tan negro sufrir non se doían,
que inda o porco
Vidal nunca probara
nin naide a tal festiña o convidara.
- XX -
Tal como era
costume, a rica proba
veciños con veciños
se trocaban
(inda hoxe esta costume se renova),
mais
a Vidal, veciño non chamaban,
que fora indina misturanza
boba
ir a dar donde daiva non topaban,
e por eso Vidal,
probe coitado,
nunca catou morcilla o desdichado.
- XXI -
Mais, ¡ai, pícaro
mundo!, ¡mundo aleve!,
¿quen de teus pasos e revoltas fía?
¿Quen afirmar empávedo se atreve
que non se pode
a noite tornar día?
¿Quen en tempo tan rápido
e tan breve
ós conocidos de Vidal diría
que aquela triste homilde criatura
iba nadar en ondas
de ventura?
- XXII -
¡I
así pasou!... Que Aquel que todo mira
aló
da inmensa e trasparente esfera,
donde cos astros sentellantes
xira,
misericordia de Vidal tivera;
o torpe olvido dos
podentes vira
i a pena de Vidal compadecera,
e co seu
brazo misterioso e forte
trocou dun sopro a temeraria sorte.
- XXIII -
Tal polas
portas de Vidal entrara
como en campo sedento farto río,
aló de Cais harencia que envidiara
o máis
encopetado señorío.
Hucha de ouro, ós
seus ollos relumbrara
dándolle desvareo, e risa,
e frío,
sendo tamaña a dicha que sentía,
que o corasón con ela non podía.
- XXIV -
Dempois chorou, sorreu,
bicou a terra
inda polo seu pranto humedecida,
e canta
dicha a humanidade encerra
verteuse do seu peito escandecida.
Logo, volvendo en si, casi se aterra
de ver ventura tan
sin par cumprida,
e postrado ante Dios fervente ora
i
o seu misterio portentoso adora.
- XXV -
Cumprido este deber, Vidal, reposto
de sorpresa tan grave e prasenteira,
ponse limpio, amañado
e ben composto,
coa graciña de Dios por compañeira.
Cal se adimira de o mirar tan posto,
cal lle di que é
galán por derradeira,
i, anque calvo quedou como
San Pedro,
dinlle que ten risado pelo negro.
- XXVI -
Chámalle aquel
«amigo», ¡cousa rara!,
que antes «¡Vidal!» con sorna lle
desía,
i outro lle volve pracenteiro a cara
que
nantronte o carís lle retorsía.
Tal miniña
de velo se trubara,
tal outra xunta del se revolvía,
e seica non faltou quen lle dixera
que feito como un
santo se volvera.
- XXVII -
Que
é triste o rostro da mortal pobreza
que entre ximidos
e dolores nace,
i hastra a hermosura ven, cando riqueza
co seu mirar risoño nos comprace;
presta o diñeiro
encanto e gentilesa,
i un Dios o mesmo demo se tornase
si tomando figura de banqueiro
remexese diñeiro
e máis diñeiro.
- XXVIII -
Estos misterios son... eu me confundo
i en vano os espricar me propuñera;
pero Vidal,
filósofo profundo,
que anque xamáis nos libros
deprendera
a conta propia deprendeu no mundo,
non de
mudansa tal se soprendera,
que aló no seu caletre
a adiviñara
cando en ser rico con afán soñara.
- XXIX -
Por eso
recibeu con cortesía
recrebos, agasaxo e comprimento,
que un tras outro homildoso lle facía,
escoria
vil do humano sentimento.
El a baixesa deles comprendía,
i anque vano nin torpe pensamento
contra xentiñas
tales meditaba,
forte e seria lisión darlles pensaba.
- XXX -
Unha mañán
a un santo e bon suxeto
un quiño lle mercou, ¡soberbo
quiño!,
tan níveo, tan plantado e tan repleto
cal nunca o vira tal ningún veciño.
Era
curto de perna, o lombo neto,
do rabo hastra a cabeza redondiño,
i o coiro tan graxento relusía
que mesmo de manteiga
paresía.
- XXXI -
«¡Alabado
sea Dios!», «¡Dios cho bendiga!»,
«¡San Antonio cho garde!»,
así escramaban
mentras que o cocho a paso de formiga
i o seu dono Vidal serios pasaban.
A falarlle a Vidal
cada un se obriga,
que ó porco xa mortiño
contempraban
e n'era de perder tan bon bocado
polas mans
de Vidal morto e salgado.
- XXXII -
Logo o berrido do infeliz pasente
que
sofre co coitelo morte dura
fender os aires no lugar se
sente,
pouco a pouco a gorxiña queda muda,
o suspiro
postrer soa estredente,
a sangre corre, o matachín
xa suda,
e naquel grave e quírtico momento
é
o porco vida e mundo e pensamento.
- XXXIII -
O difunto alí está repantrigado,
cunha cebola na antraberta boca
(que inda parés
que a come o desdichado);
pero non o chorés, que
a el solo toca
dormir sono tan triste descuidado,
pois
as iras do inferno non provoca,
nin groria ten nin porgatorio
ardente;
el dormirá insensible eternamente.
- XXXIV -
Non cabe en si Vidal
de tan contento,
o cheiriño do porco lle enlouquece,
que antre os porcos nacidos é un portento
aquel
que ante seus ollos aparece.
Certa satisfación,
certo contento
no rostro dos presentes resplandece,
que
mesmo quer decir en lenguax mudo:
«¡Este si que che é
un porco repoludo!».
- XXXV -
Mais
co cocho Vidal soio se encerra,
mentras que a xente aturrullada
mira...
Cal se pasma, cal bufa, cal se aterra,
que nunca
tan naquel lugar se vira,
cal outro lle xurando eterna
guerra,
das voltas que dá o mundo se adimira,
pois que nunca en xamais nengún veciño
lle
batera ca porta no fociño.
- XXXVI -
Era aquel un rifar desesperado,
pero
Vidal o xordo se facía;
a noite enteira se pasou
cerrado,
i ó arbor primeiro do siguente día,
cun varal de morcillas ben cargado,
que a pouco de cargado
se rompía,
apareceu lavado e reverendo,
a todos
co seu porte sorprendendo.
- XXXVII -
El direitiño ó seu facer
marchaba
con paso despacioso camiñando,
e un sorrir
nos seus labios se atopaba
que antroido iba decindo ou
contrabando.
Dempois, con voz que ás xentes atroaba,
foise de porta en porta perguntando:
-¿Déronlle
aquí morcillas a Vidal?
-¡¡¡Aquí non!!! -¡Pois
adiante co varal!
- XXXVIII -
Así
as chousas corren unha por unha
i o varal inteiriño
inda se vía;
que un triste si non respondeu ningunha
de cantas en redondo requería.
Ríndose
en tanto a falsa de fertunha
con sonsa voz de bulra repetía:
-¿Déronlle aquí morcillas a Vidal?
-¡¡¡Aquí
non!!! -¡Pois adiante co varal!
- XXXIX -
Vidal morreu,
i o tempo foi pasando,
braso que os duros mármores
arrasa,
antre helados escombros enterrando
do bon Vidal
a solitaria casa.
Mais sempre esta historiña foi
quedando;
inda hoxe mesmo por proverbio pasa,
e cando
o nome de Vidal se invoca,
muda sole quedar máis
dunha boca.