Selecciona una palabra y presiona la tecla d para obtener su definición.


ArribaAbajoII. Poesías inéditas de Gil de Zamora

Fidel Fita


«Serenissimo suo domino Aldefonso, divina providentia illustri regi Castellae, Legionis et Vandaliae, humillimus scriptor suus, Frater Joannes Egidii, Fratrum, Minorum apud Zamoram doctor insufficiens, regni terreni gubernaculum meritorium et aeterni bravium, remuneratorium.

Officium almifuae matris almae regis Jesu altissimi, pro cujus ordinatione devote vestra Serenitas mihi scripsit, vestrae mitto magnificentiae per praesentem portitorem; scientes quod, si omnes   —380→   artus meos in linguam converterem, et omnium sapientium facundiam haberem in tam praeclarissimae Virginis praeconium, nihil esset. Obtemperavi siquidem praecepto Principis, sed non consummavi praeconia Virginis.»



No compuso Gil de Zamora este Oficio339, digno de la demanda y expectativa de Alfonso X, sin contemplar en su propia imaginación el acabado retrato que de aquel sabio Príncipe nos trazó340:

«Aldefonsus exinde341 regni fastigium, sicut haeres legitimus, cui jure -paterno regnum Legionis et Castellae totiusque Vandaliae debebatur, tanta fama fuit et gloria decoratus, quod Vascones Vasconiam, Africani quoque sibi partem Africae offerebant. Ad ipsum quoque de universis fere mundi partibus confluebant Comites, Marchiones, Principes et Barones, Milites et burgenses, propter ipsius famae fragrantiam universaliter respirantem, habentes ipsum, contra inimicos refugium, contra dubia consilium342, contra desolationem solatium, contra poenuriam et pauperiem thesaurum munificum, communicatum liberaliter, non signatum. Adeo quioque animum suum transtulit ad investigandas et perscrutandas mundanas scientias et divinas, quod omnes fere scripturas triviales et quadriviales, canonicas et civiles, scripturas quoque theologicas seu divinas transferri fecit in linguam maternam; ita ut omnes possent evidentissime intueri et intelligere quoquomodo illa quae, sub linguae latinas phaleris et figura, tecta et secreta etiam ipsis sapientibus videbantur343. More quoque Davidico etiam praeconium   —381→   Virginis gloriosae, multas et perpulchras composuit cantinelas, sonis convenientibus et proportionibus musicis modulatas.»



Al regio autor de las Cantigas, nuevo David, satisfizo sobre seguro el Oficio de la Virgen, que había solicitado y recabó de Gil de Zamora. Dan principio á Maitines siete versos cantables, divididos en dos estrofas, que debían alternar con los versículos del salmo XCIV:



ARIA.

    Jesum, qui carnem induit
Virginei pudoris,
In cujus carne fervuit
Stupendi vis amoris;

CORO.

    Mens jubilet interius,  5
Vox concinat exterius
In organis sonoris.



Sigue el himno de Maitines:





    Virga de Jesse prodiit,
Virga virens tenella,
Quae tota florens exiit  10
De materna fiscella;
Purissima, sanctissima,
Rorifera, fructifera,
Carens omni procella.
    In templo cum virginibus  15
Virgo est aeducata,
Divinis charismatibus
Tota inebriata;
Agillima, humillima,
Doctissima, verissima,  20
Deo et mundo grata.
    Virgines sacratissimas
Virgo amplectebatur,
Ad laudes praeclarissimas
Ipsas exhorbatur;  25
Deifica, pacifica,
—382→
Hymnodica, melodica,
Deum contemplabatur.
    Et sicut mente praeditas
Virgines diligebat,  30
Sic vagas et indomitas
Acriter arguebat;
Archetypa, zelotypa,
Legifera, justifera,
Utrasque, diligebat.  35
    Huic spiritus angelici
Devote assistebant,
Manna saporis coelici
De sursum afferebant;
Quo viscera sacrifera  40
Cibario sacrario
Mire reficiebat.
    A mane usque ad tertiam
Laudibus insistebat;
Post hanc totam industriam  45
Ad opus convertebat;
Ad cantica Davidica
Post rediens, ut sitiens,
Tempus sic expendebat.
    Ob hoc Pater ingenitus  50
Exaltetur potenter;
Ejusque Unigenitus
Commendetur prudenter;
Hinc Spiritus Paraclitus,
Vivificus, munificus,  55
Invocetur clementer.
—383→


NOCTURNO I


Salmos. Antífonas



    Virgo prudens emiserat
Votum integritatis,
Nec nubere decreverat
Nisi per veritatis  60
Oraculum, spiraculum,
Et stupendum spectaculum
Constaret sibi satis.
    Virtus divina claruit
Cum virgao praesentantur,  65
Ex quibus nulla floruit
Nec frondes dilatantur;
Sed virga Joseph floruit
Tantum, et ipsa floruit,
Et fructus renovantur.  70
    Visis his mirabilibus,
Mox Virgo desponsatur;
Sed a secretis sedibus
Talis lex allegatur,
Quod primum florem virginum  75
Primo splendori luminum
Deberi causabatur.


Lecciones. Antífonas



    Creaturis pereuntibus,
Totus mundus multatur;
Hinc in secretis sinibus  80
Secretum pertractatur.

CORO.

Cum quo misit ad Virginem
Rex coeli fortitudinem
Ut mundus redimatur.
    Almus apocrisarius  85
Ut Virginem affatur,
—384→
Animus ejus anxius
Pavescens meditatur
Quare sic salutatur.

CORO.

Cum quo misit ad Virginem  90
Rex coeli fortitudinem
Ut mundus redimatur.
    Gabrielis oraculum
Ut Virgo ponderavit,
Mox cordis habitaculum  95
Sponso summo aptavit.

CORO.

Et totum Virgo credidit
Quod paranymplius edidit;
Nec quicquam dubitavit.
    Virgo concepit regia,  100
Ad hanc credulitatem
Ut foecundata gratia
Aeternam veritatem
Ad mundi claritatem.

CORO.

Et totum Virgo credidit  105
Quod paranymphus edidit;
Nec quicquam dubitavit.
    Concepit Virgo filium
Absque ullo pudore,
Fabricatorem omnium  110
Absque ullo labore;

CORO.

Qui fecit ipsam Virginem;
Post Christum Deum hominem,
Prae cunctis priorem.
    Huic nulla Virgo similis,  115
Munda sic et foecunda:
Quaecumque vero alia
Sterilis et inmunda;
Primae nulla secunda.

CORO.

Qui fecit ipsam Virginem,  120
Post Christum Deum hominem,
Prae cunctis priorem.
—385→


NOCTURNO II


Salmos. Antífonas



    Tota Virgo deifica
In montana volavit;
Contemnens ista lubrica,  125
Cognatam salutavit;
Ad cujus salutiferum
Verbum atque luciferum
Non natus exultavit.
    Cognatam tribus mensibus  130
Virgo associavit;
Et suis sanctis manibus
De terra elevavit
Prophetam admirabilem,
Prae cunctis honorabilem,  135
Quem Deus suscitavit.
    Corde Deum glorificat
Virgo intemerata,
Lingua Deum magnificat:
In plebe visitata  140
Glorificat et praedicat,
Magnificat, specificat
In sese fecundata.


Lecciones. Antífonas



    Gestat claustrum virgineum
Potentem infirmatum;  145
Gestat vas illud aureum
Divitem pauperatum.

CORO.

Mirabile, terribile,
Concipere, conspicere
Immensum mensuratum.  150
    Gigantem breviatum,
Excelsum inclinatum,
—386→
Excelsum incunatum,
Creatorem creatum,
Stabilem immutatum,  155
Et Deum humanatum.

CORO.

Mirabile, terribile,
Concipere, conspicere
Immensum mensuratum.
    Joseph, sponsus nntricius  160
Thalami pudorati
Quia non erat conscius
Verbi carne velati;

CORO.

Cogitabat discedere,
Et occulte deserere  165
Vas templi consecrati.
    Ipsam cura magnifica
Joseph reverebatur;
Quicquid arte mechanica
Sudando lucrabatur  170
Sponsae praesentabatur.

CORO.

Cogitabat discedere,
Et occulte deserere
Vas templi consecrati.
    Dum iret Jerosolymam  175
Joseph ad profitendum,
Non invenit hospitium
Virgini ad manendum;
Sed vile diversorium
Et modicum praesepium  180
Ad jumenta tenendum.
    Ibidem, nocte media,
Peperit Salvatorem
Virgo pudica, regia,
Non sentiens laborem  185
Neque ullum dolorem.

CORO.

Non invenit hospitium
Virgini ad manendum.
—387→


NOCTURNO III


Salmos. Antífonas



    Sicut emittit radium
Sol absque laesione,  190
Sic Virgo dedit filium
Sine corruptione;
Puerpera, clausifera,
Concipiens et pariens
Absque foedatione.  195
    Non concassatur vitrea
Per radium solarem,
Sic nec aula virginea
Per partum puellarem;
Immo fit tota purior  200
Integrior et pulchrior
Non habens sibi parem.
    Sicut vellus non rumpitur
Destillando liquorem,
Ita nec Virgo laeditur  205
Gignendo creatorem;
Immo, ut lana candida
Tota remansit lucida,
Solis habens splendorem.


Lecciones. Antífonas



    In partu almae Virginis  210
Tres soles claruerunt;
In unum corpus luminis
Paulatim redierunt.

CORO.

Fons olei tunc patuit,
Et templum Pacis corruit  215
Et idola ruerunt.
    Tunc circa solem aureus
Circulus se evexit;
—388→
Atque vultus virgineus
Cum prole, quam adspexit  220
Augustus et dilexit344.

CORO.

Fons olei tunc patuit,
Et templum Pacis corruit,
Et idola ruerunt.
    Per spiritus angelicos  225
Pastores convenerunt;
Et per aspectus coelicos
Magi adoraverunt.

CORO.

Utrique partum cernere,
Superno Dei munere.  230
Virginis meruerunt.
    Legi naturae obvii,
Ut Sodoma, ruerunt;
Bos et brunellus345socii
Reverentes fuerunt,  235
Nec foenum tetigerant.

CORO.

Utrique partum cernere,
Superno Dei munere,
Virginis meruerunt.
    In partu almae Virginis  240
Cuncta obstupuerunt;

CORO.

Nam sub adspectu luminis
Nullum talem viderunt.
   Hunc nescivit scientia,
Neque experientia;  245
Naturae refugerunt.

CORO.

Nam sub adspectu luminis
Nullum talem viderunt.
—389→


Laudes


Antífonas

   Laudent matrem pietatis,
Laudent templum Trinitatis,  250
Laudent stellam claritatis,
Laudent hortum voluptatis
Regna et imperia.
   Laudet fontem venustatis,
Laudet rosam charitatis,  255
Violam humilitatis,
Lilium integritatis
Jubilans Ecclesia.
   Laudet rubum visionis
Et virgam correctionis,  260
Laudet vellus Gedeonis
Et marina refectionis
Tota vigilantia.
   Altum thronum Salomonis,
Fulcrum qui est Absalonis,  265
Totum portum stationis,
Claram vallem visionis
Benedicant omnia.
   Laudent matrem veri Dei
Matrem summi Nazaraei  270
Cuncta quae subsistunt ei,
Coelum, terra, lux diei
Et superna curia.


Himno

    Mundi hujus creaturas,
Tam praesentes quam futuras,  275
Manentes et perituras,
Ad laudes Virginis puras
Invitemus perenniter,
—390→
Psallamus concorditer.
    Haec est Virgo generosa,  280
Haec est Virgo gratiosa,
Haec est prudens et formosa,
Haec est veris vernans rosa
Redolens suaviter.
Et confortans fortiter.  285
    Haec est coelorum regina,
Haec est gerula divina,
Haec est gratiae piscina,
Peccatorum medicina,
Sanans aegros dulciter,  290
Sanans liberaliter.
    Haec est absque labe spina,
Haec est stella matutina,
Haec est gloriae cortina,
Sobria propinans vina,  295
Quae pungunt mentaliter,
Soporant feliciter.
    Haec est mater Salvatoris,
Haec est mater Genitoris,
Haec est thalamus pudoris,  300
Hac est clibanus amoris
Et ardens virtualiter
Et incendens salubriter.
   Haec est alvear dulcoris,
Haec est facies decoris,  305
Pomum stupendi odoris,
Descensus vernalis roris
Algens mirabiliter,
Humectans fertiliter.
    Ob hoc Pater exaltetur,  310
Ob hoc Filius laudetur,
Ob hoc Pneuma invocetur
A nobis fideliter
Atque unanimiter,
Amen.  315
—391→


Cántico de Zacarías. Antífona

    Partum Virginis Mariae,
Arcam totius sophiae,
Quem collaudant omni die
Angelicae hierarchiae,
Benedictum comprobemus  320
Quem Deum esse censemus.



No sin justa razón el Sr. Menéndez y Pelayo346, ha estimado bellísimo el Oficio, y lo ha declarado pieza entre muchas sobresaliente para el estudio de la poesía himnológica. Que la musa latina floreció en España durante el curso del siglo XIII, nos lo ha probado el Poema de Roncesvalles347, y lo probará el inédito348 del mallorquín Juan Burguñ, dedicado á Bonifacio VIII, y no lo disimula Gonzalo de Bercéo349. Mas para juzgar del talento lírico del vate zamorano, poco serían en verdad tres centenares de versos repartidos y acompasados como la marcha de una procesión ceremoniosa. Mucho más libre vuela su estro en dos canciones inéditas, que dan fin y corona al Liber Mariae.

En la primera vemos el coro de las Ciencias y de las Artes, maravillándose de no poder comprender los privilegios de la Virgen. El trivio y el cuadrivio, ó la Gramática, la Lógica y la Elocuencia, la Aritmética, la Música, la Geometría y la Astronomía, alzan su voz en nombre de la Naturaleza y de la Razón, de cuyos lamentos la Fortuna compasiva se duele. Las liras ó estrofas, rimadas al arbitrio del compositor, como en la silva castellana, recuerdan el estilo pindárico. Jamás el astro de la tarde, rielando sobre la corriente del Duero, había escuchado tan abrupta inspiración, encrespada como las altas sierras, dilatada y voluble   —392→   como el Océano. Cierran el debate los acordes, blandos y serenos, de la Teología.

«Incipit XXIIª meditatio et oratio Virginis [incipiens ab hac littera Y.]


    Ymago,
Ymitago
Mundissima Altissimi,
Genitrix omnipotentis,
Natura dolens miratur,  5
Atque ratio,
Quo cilicet privilegio
Tuo derogatur.
    Illis fortuna condolens
Una saepe lamentatur;  10
Licet iis effectivum
Jus supponatur,
Novum opus nunc creatur
Praeter jus suum.
    Ordo stupet naturalis:  15
Nam a rivulo fons manat,
A flosculo ramus;
Et causalis
Res a causato.
Sic commutato  20
Ordine finali,
Res tenet principium;
Sic variatum
Idem est; causans causatum;
Sequens praevium.  25
    Activum
Verbum350 passivum
Jam efficitur;
Ab alio nascitur
Quod est primitivum:  30
—393→
Est compositum
Simplex;
Finitum
Fit infinitivum;
Sic contra grammaticum  35
Non respectivum
Confertur;
Non defectivum
Fit eclipticum.
    Nunc logicus admirari  40
Cogitur,
Quod simul sunt contraria
Scita sociari;
Partus pudori.
Et ita mori351  45
Hic locus:
Haec mari mulier concubuit
Si partu laeta fiat,
Nam eadem foeta et virgo fuit.
    Hic mussat Quintilianus,  50
Marcus Tullius, Symmachus,
Sidonius et Justinianus;
Cum virginitas
Et maternitas
Sint simul, et varius,  55
Index adulterii
Partus fiat his qui signo
Carent,
Signati fiunt dubii.
   In hoc haesitans stupescit  60
Arithemeticus; nam numerus
Cubicus in se decrescit
Suae radici,
Ut possit dici
—394→
Conformis. Hic nescit  65
Quomodo qui numero
Capet, natura352
Numeretur; et sic, plura
Possit fieri.
    Musicae proportioni  70
Cum sint subdita omnia
Composita;
Musicus componi
Deum homini,
Nubem lumini  75
Miratur.
Sic toni melos
Cum diapente
Fit par sonorum
Iota353,  80
Jure vel lege musicorum.
Hoc perhibente.
    Tetragonus continetur
Infra trigonum, trigonus
Infra conum;  85
Jam, major habetur
Punctum linea,
Equo tinea,
Centrumque censetur
Excedere circulum;  90
Minor pygmaeo
Fit gigas,
Alvus fit Deo
Receptaculum.
   Astronomus visu, mente  95
In hoc haesitat, quoniam
Sol latitat sub stella;
Manente
—395→
Solis splendore,
Stella plus more  100
Pristino lucente.
Hoc ab illo vilius
Non fit lucendo;
Sed se mutuo augendo
Lucent purius.  105
    Haec est virgo singularis
Parens unica,
Arctos354 stella nautica,
Portus salutaris;
Vena veniae,  110
portus gloriae,
Quam dos puellaris
Decoris non deserit;
Immo puella
Manens et virgo tenella  115
Deum peperit.
    Haec est gloriosa
Mater salvatoris;
Haec est speciosa
Virgo, flos pudoris;  120
Haec est lux jocosa,
Thalamus splendoris,
Haec est pretiosa
Salus peccatoris.
    Haec est vitae via,  125
Casta, munda, pura,
Dulcis, mitis, pia,
Felix creatura,
Pariens modo mira,
Nova paritura  130
Virum sine viro
Contra logis jura.
—396→
    Virgo virginum,
Expers criminum,
Decus hominum.  135
Coeli Domina,
Salus gentium
Spes fidelium,
Lumen cordium,
Nos illumina.  140
    Nosque Filio
Tuo tam pio,
Tam propicio,
Reconcilia;
Et ad gaudia  145
Nos perennia
Duc propicia,
Duc prece pia,
Virgo Maria,
Amen.  150



¿Qué decir ahora de la segunda canción Quid amoris? Que su primor algo se acerca al de los himnos incomparables Lauda Sion de Santo Tomás y Stabat mater del Beato Jacopone de Todi.

«Incipit XXIII. ª oratio, incipiens per litteram Z.»

Zelatrix zelantium aeterni luminis amatores, tutum refugium inhaerentium Christo, tabernaculum et reclinatorium Jesu Christi, et tutum refrigerium innocentium, Maria, mater alma et foecunda virgo, mater et incorrupta, exaudi me miserum clamantem ad te hodie in meis tribulationibus.


    Quid vigoris, quid amoris,
Quid affectus, quid dulcoris
    Habet nomen Virginis!
Est expertus totus mundus,
Scit peccator et immundus  5
    Quae spes hujus nominis.
Dicant illi, qui damnati
Sed ad vitam revocati
—397→
    Sunt Mariae precibus.
Dicat ille desperatus  10
Vitae domus, sed salvatus
    De inferni faucibus.
Dicant omnes tribulati
Et peccatis onerati
    Ubi sit refugium.  15
Ad petendum, ad habendum
Certe, tute, recurrendum
    Ad Mariae gremium.
Ad hanc currunt omnes rei,
Ibi annum jubilaei  20
    Habet nostra servitus.
Ipsa lima peccatorum,
Spes dolorum, schola morum,
    Via scalae coelitus.
Quicquid est in creaturis  25
Bonis, castis, mundis, puris
    Nomen parat Virgini.
Quodque ita nominatur
Per effectum comprobatur
    Cum rem praebet nomini.  30
Ipsa fructus, ferax tellus,
Irrigatum rore vellus,
    Ipsa sicca area.
Ipsa domus, templum, thronus,
Portus, porta portans onus  35
    Granum sine palea.
Botrus Cypri355, palmes, palma,
Cedrus alta, vitis alma,
    Cypressus de Libano.
Terra, mare, aër, ignis:  40
Portans, vehens, spirans, igniens
    In amoris clibano.
—398→
Tuber rubi, rubens rosa,
Violarum gratiosa,
    Acanthus et lilium.  45
Tu myrtetum, olivetum,
Tu lauretum et rosetum,
    Flos campi convallium.
Nardus, myrrha, thus, pigmentum,
Cinnamomum, calamentum,  50
    Crocus, muscus, fistula;
Storax, stacte356 et amomum,
Nux, resina, replens domum
    Aromatum cellula.
Mel dulcoris, flos odoris,  55
Fons stuporis, pons laboris,
    Incorrupta balsamus.
Arca, liber, testamentum,
Virga357, manna, condimentum
    Castitatis thalamus.  60
Sponsa, conjux, conjugata;
Mater Patris, Nati nata,
    Virgo, decus virginum.
Leprosorum medicina;
Menstruatis fons, piscina;  65
    Vita, salus hominum.
Ebur, vestis pretiosa,
Inaurata, gloriosa,
    Tu talaris tunica.
Sceptrum, sertum, diadema,  70
Tu Samsonis es problema358,
    Spes post Deum unica.
Tu es propositionis
Mensa panum, cum coronis
    Propiciatorium.  75
—399→
Urna Legis, funda David
Qua Goliam nostrum stravit,
    Tu reclinatorium.
Sunamitis Elisaei
Quae quandoque fecit359 ei  80
    Mensam et coenaculum.
Hortus clausus, fons signatus,
Austro levi qui perflatus,
    Tu Jove360umbraculum.
Tu minera361 claritatis,  85
Aurum fulvum362 deitatis;
   Tu fenestra vitrea363.
Paradisus voluptatis
Ad exemplar charitatis,
    Tu vitta coccinea364  90
Murus Sion, turris David,
Urbs, castellum quod intravit,
    Qui Patri complacuit.
Tu ancilla, tu puella
Tu plorantis es fiscella  95
   In qua vates365 latuit.
Apotheca specierum,
Servans vitae dulce merum,
    De Engaddi vinea.
Avis rara, cara caris;  100
Vittae perpendicularis
    In directum linea.
Lex naturae, limes Legis,
Mitigatrix irae Regis,
—400→
   Risum Sarae366 faciens.  105
Tu es decus puellarum,
Tu securis prophetarum,
    Lignum ferrum attrahens367
Tu Heliae indumentum,
Aurae levis blandimentum,  110
    Ad cantus alliciens.
Phoenix sola, philomena
Cujus dulci cantilena
    Deitas exiliens;
Cantu cordis emollita  115
Tracta venit, non invita
    In puellae gremium.
De te dictum pratum ridet;
Quis non audit, si non videt,
   Hunc concentum avium368?  120
Sic perennis ad decorem,
Sic est cantus ad amorem
    Horum concinentium369:
Turtur, pavo, phasianus
Passer, corvus, pelicanus  125
    Te vel tuum filium,
Signant gestu, vel decore,
More, cantu, vel moerore;
    Sic et cantus merulae.
Signum hujus, et columba  130
Quae est simplex, et palumba;
    Sed sunt voces querulae.
Virga virens in deserto,
Petra fluens in aperto,
    Concha, ros, mons montium.  135
De quo monte est praecisus
—401→
Lapis ille, non abscissus
    Complectentium manibus.
Lapis iste, lapis mirus:
Plus vingoris quam sapphirus  140
   Habet et topazius.
Cum smaragdo amethysti,
Cum beryllo sunt et isti
    Onyx et ligurius370.
Onychinus et hyacinthus  145
Chrysoprasus371 auro tinctus
    Sardius cum jaspide.
Chrysolithus et sardonix,
Cum achate, chalcedonis
    Cum rubino lapide.  150
Omnes isti in decore,
Vel virtute, vel colore,
    Vel valoris pretio;
Idem est de adamante.
De magnete diamante  155
    Et de garamantio372.
Ad Mariae sunt honorem,
Ad ornatum vel decorem,
    In proprietatibus.
Ipsa enim est regina  160
Habens haec sub disciplina
    In varietatibus.
Tu lux lunae imagen373
Habens dies, menses plenos,
    Tu aurora rutilans.  165
Tu es dies, noctem pellens;
Tu sol374 stella praecellens,
—402→
    Tenebras denubilans.
Tu regina es coelorum,
Decus, honor, spes sanctorum,  170
    Angelorum domina.
Agni sponsa, mater Dei,
Omnis laus debetur ei
    Per haec multa nomina.
Quodque plura sunt quam centum  175
Vult utrumque Testamentum
    Pari concordantia.
Sed sint omnes his intenti;
Et ad praesens sint contenti
   Brevitatis gratia.  180
Fecit ergo duo Deus
Ut salvetur homo reus,
    Qua ponit versiculus
David intra scripta sua375,
Ita dicens: Virga tua  185
    Atque tuus baculus
Ipsa me sunt consolata.
Per haec duo est ablata
    Omnis desperatio.
Nam per crucem et Mariam,  190
Istam dulcem, illam piam
    Datur liberatio.
Nam in cruce gloriari
Nos oportet et salvari
    Ubi est redemptio.  195
Ibi habes unde plores,
Ibi forma per quam ores
    In mortis supplicio.
Hoc est lignum hinc educens
Et ad coelum introducens  200
    De mundi diluvio.
—403→
Hinc recurras ad Mariam,
Dulcem illam, dulcem viam
    De maris naufragio.
Ipsam justi interpellant;  205
Peccatores hanc appellant
    Timore justitiae.
Ipsa audit appellantes
Et defendit convolantes
   Ad tribunal gratiae.  210
Garre ergo ad hanc ducem,
Ad Mariam et ad crucem;
    Utrobique sanitas.
Hic quaerenti invenire,
Et pulsanti aperire,  215
    Datur quicquid flagitas.
Nemo posset explicare
Quam sit novum salutare
    Mater Christi, Maria.
Nam in omni fato tristi,  220
Invocata matre Christi,
    Curritur per maria.
Ipsam ergo venerari,
Ipsam decet amplexari
    Corde, ore, opere.  225
Ipsa sibi famulantes
Et afflictos conclamantes
    Videt, audit prospere.
O si Adam invenisset
Et post culpam confugisset  230
    Sub crucis auxilio!
O si Eva illud Ave
Reperisset, per quod Ave
    Facta est salvatio!
Si vertisset suum nomen,  235
Habuisset bonum omen
    Nominis conversio;
Quod fuisset emundata,
—404→
Et per Ave reparata
    Hominis transgressio.  240
Cain ille desperatus
Non fuisset vulneratus
    Sub tali latibulo.
Immo Judas liberatus!
Sed adisset pium latus  245
    Sub crucis umbraculo.
Juxta crucem [cum Maria]
Ibi Rachel, ibi Lia,
    Ibi vita gemina.
Crucis labor est activa;  250
Sed in spe contemplativa
    Dulciora germina.
Hoc est dulce, hoc amarum:
Hoc est carum, illud rarum;
    Sed oportet hominem  255
Ad hoc dulce pervenire,
Et medullam invenire
    Per amaritudinem.
Prius Lia maritari,
Prius Rachel copulari  260
    Debet in conjugium.
Per ascensum purpuratum
Est eundum inauratum
    Ad reclinatorium.
Duplex ergo medicina  265
Te attollit a sentina
    Siquando peccaveris.
Et tu curre utrobique,
Praesens enim est ubique
    Quando invocaveris.  270
Dic quot credis liberatos
In aeternum condemnatos
    Per Mariae meritum.
Et per crucem quot salvantur,
Qui sepulcra venerantur  275
—405→
    Christi376, more debito.
Ecce vides: Lotus mundus,
Sanctus, mundus et inmundus
    Cujuscumque ordinis,
Utriusque ad honorem  280
Attenduntur et honorem.
    Crucis atque Virginis.
Crux ostendit, immo Christus
Qui in cruce fuit fixus
    Patri rivum sanguinis,  285
Mater pectus, lac, mamillas,
Tamquam nato offert illas;
    Haec sunt dona Virginis.

    Audi, benignisime
Pater peccatores;  290
Per dilectum Filium
Fac nos meliores.
Da nobis Paraclitum
Corrigentem mores.
O Virgo dulcissima!  295
Nobis hoc implores.

Explicit liber Jesu et Mariae, quem edidit frater Joannes Egidii, doctor fratrum Minorum Zamorensium.



Así termina el Liber Mariae, códice de vitela, manuscrito, del siglo XIV, en 4.º, que atesora la Biblioteca Nacional. Los señores Zarco del Valle y Sancho Rayón, á ejemplo de Nicolás Antonio, rotularon el códice Libro de Jesús María377. No obstante, si examinamos con alguna detención el precioso volumen, tal como   —406→   hoy se ve, fácilmente observaremos que ese título no es exacto. Lo demuestra el Índice de la obra. El autor entiende siempre hablar de las glorias y festividades de la Virgen; y en punto á las de Jesús afirma que lo había hecho de antemano y por separado en otro libro378.

La rúbrica sobredicha no parece indicar sino que ambos libros se escribieron al propio tiempo y para ir compaginados en un mismo volumen, precediendo el Libro de Jesús al de Maria, que el códice afortunadamente ha preservado del olvido.

Tiene el códice 216 folios, los tres primeros en blanco, pero arrancados cuatro que estaban escritos. Vense numerados únicamente los folios 100 y 119-165, contados á partir del primero que se arrancó. Llenan el libro diez y ocho tratados, distribuyéndose cada uno de ellos en varios capítulos. La primera hoja, arrancada, debía contener la Dedicatoria y buena porción del Índice de los tratados; el cual no sería difícil de recobrar totalmente por medio del cuerpo de la obra, si por de pronto no nos atajara un obstáculo improvisto. Con efecto, están cercenados, ó recortados á tijera, los folios 16, 17 y 18, que abrazaban parte del tratado III y casi todo el IV. Fueron cortados adrede, así como el primero del códice, por mano airada deseosa de expurgar el libro de lo que creyó nocivo á la piedad acerca del misterio de la Inmaculada Concepción. En el folio 16 recto, donde queda rastro de ella, se hallaba la rúbrica del tratado IV condenado en ese mismo título; condena que acarreó por consecuencia deplorable que fuese también arrancado el primer folio de todo el códice; bien que no se logró del todo el medio, como es de ver en el folio 19 vuelto, donde se lee: «ut in capitulo de ejus Conceptione siperius est expresum.» Tan triste mutilación, hija de la cortedad suspicaz y de un celo poco ilustrado, nació (si mal no creo) al calor del Sol de la verdad, escrito por el P. Alva, ganoso de rebatir al sabio Cardenal Torquemada379; y manifiesta la fuerza del empeño que se   —407→   puso en triturar y torturar aquellos textos antiguos, que sin hondo examen se estimaban opuestos, no siéndolo en realidad, á la bula Sollicitudo omnium ecclesiarum de Alejandro VII380.

Hé aquí la lista de los tratados:

  • I. Qualiter Virgo almiflua fuit diversis oraculis revelata. Fol 2 recto-4 recto.
  • II. Qualiter Virgo almiflua fuit a patriarchis praefigurata. Fol. 4 r.-9 v.
  • III. Qualiter Virgo almiflua fuit a prophetis praenunciata. Fol. 9 v-16 r.
  • IV. Qualiter Virgo almiflua fuit [....?] concepta381. Fol. 15 r.-19 r.
  • V. Qualiter Virgo almiflua fuit sanctificata. Fol. 19 r-23 v.
  • VI. De nativitate almifluae Matris. Fol. 23 r.-40 v. Tiene cinco capítulos382.
  • VII. De annunciatione almifluae matris Christi. Fol. 40 v.-66 r. Contiene catorce capítulos; el penúltimo con dos y el último con nueve leyendas.
  • VIII. De parturitione almifluae matris Christi. Fol. 66 r.-76 r.
  • —408→
  • IX. De purificatione Virginis et Filii ejus oblatione. Fol. 76 r.-85 v. Tres leyendas.
  • X. De fuga mellifluae matris Christi cum dulcifluo nato suo in Aegyptum; et ipsius amissione et indicatione Filii, quaestione, iuventione.
  • XI. De Matris ad Filium multiplici compassione. Fol. 85 v. 96 v.
  • XII. De Matris recommendatione, quam moerenti discipulo commendavit. Fol. 96 v.-98 r.
  • XIII. De conversatione almifluae Virginis post Filii sui resurrectionem et assumptionem, in coelum. Fol. 98 r -100 r.
  • XIV. De almifluae Virginis dormitione, et ipsius in coelum assumptione et annorum vitae suae, computatione. Fol. 100 r -111 r.383
  • XV. De multorum praedicabilium ordinatione in Virginis assumptione. Fol. 111 r. -119 v. Refiere dos milagros.
  • XVI. De multorum miraculorum patratione per Virginis intercessionem. Fol. 119 v.-165 v. Se distribuye en seis capítulos:
    • 1. Deliberatis a faucibus mortis. Fol. 119 v. -129v. Once leyendas.
    • 2. De liberatis ab aquis. Fol. 129 v.- 132 v. Tres leyendas.
    • 3. De liberatis a captivitate. Fol. 132 v. -133 v. Dos leyendas.
    • 4.De liberatis a diversis aegritudinibus. Fol. 133 v. -148 r. Veinte leyendas.
    • 5. De multis curialitatibus, quas amicis suis exhibuit alma Virgo. Fol. 148 r.-160 r. Diez y ocho leyendas.
    • 6. De imaginibus ipsain repraesentantibus, quibus voluit altissimus ejus Filins unigenitas reverentiam exhiberi. Fol. 160 v. -165 v. Nueve leyendas.
  • XVII. De virginum et viduarum exhortatione ad imitationem Virginis. Fol. 165 v. -169 v.
  • XVIII. De meditationibus et orationibus almifluae Virginis et Filii ejus secundum numerum (XXIII) et ordinem litterarum alphabeti. Fol. 169 v.-198 r.
  • APÉNDICE. Officium almifluae Virginis, quod composuit Frater Joannes Egidii apud Zamoram ad preces et instantiam illustrisimi Aldefonsi regis Legionis et Castellae. Fol 198 r -213.

Gil de Zamora, como San Antonio de Padua, ejercio el cargo de explicar á sus hermanos de hábito franciscano la sagrada Teología, y de formar con su ejemplo y su enseñanza dignos operarios del Evangelio y ministros de la palabra divina. Enderezó á tan alto fin el Liber Mariae, que es una suma ó prontuario didáctico-ascético. En él, además del Liber Jesu, cita el autor otras   —409→   obras suyas384. Tales son los panegíricos de los apóstoles Pablo, Santiago y Santo Tomás, y el Liber de miraculis almifluae Virginis. El cual, si llegare, y ojalá llegue á descubrirse, proporcionará nuevas y muy claras fuentes de estudio sobre las poesías de Alfonso el Sabio y de Gonzalo de Bercéo.

¿Cuándo se escribió el Liber Mariae? No mucho, sino muy poco después que el de las Crónicas de los Papas y Emperadores385, que ciertamente llegaban hasta el año (1264) de la defunción de Urbano IV y probablemente hasta el de 1278. Imagino que tan pronto como lo acabó de escribir Gil de Zamora lo envió al Rey juntamente con el Oficio de la Virgen, en cuya dedicatoria se titula Scriptor Regis, aludiendo á las Crónicas donde historiaba el reinado, no fenecido aún, de aquel su dulce y sabio amigo, que le había confiado la educación del príncipe D. Sancho, jurado ya heredero de la Corona.

FIDEL FITA.

Madrid, 30 de Noviembre de 1883.