Selecciona una palabra y presiona la tecla d para obtener su definición.

  —399→  

ArribaAbajoVariedades


ArribaAbajoMadrid desde el año 1228 hasta el de 1234

Fidel Fita



- 43 -

Palacio de Letrán, 9 Febrero 1228. Bula inédita de Gregorio IX. El santuario de Atocha. -Liber privilegiorum ecclesie Toletane, fol. 101 r., v.

De comissione contra abbates sancti Vincentii, Sancte Leocadie et de Parrazes super decimis.429

Gregorius episcopus, servus servorum dei, Venerabili fratri episcopo Seguntinensi et dilectis filiis de Molinensi et Almazanensi archidiaconis, Seguntinensis diocesis, Salutem et apostolicam benedictionem.

  —400→  

Ex parte venerabilis fratris nostris Toletani Archiepiscopi nobis est oblata querela, quod Sancte Marie de Parrazes, Sancte Leocadie et Sancti Vincentii abbates, Segobiensis et Toletane diocesum, decimas, quas de possessionibus habuit diocesis toletana, de iure spectantes ad ipsam, sibi contra iusticiam subtrahentes, eas ipsi solvere contradicunt. Quo circa discretioni vestre per apostolica scripta mandamus, quatinus abbates predictos ut decimas ipsas i[i]dem archiepiscopo exhibeant ut tenentur, et de subtractis debitam satisfactionem impendant, monitione premissa por censuram ecclesiasticam sicut itistum fuerit, appellatione remota, cogatis. Testes autem qui fuerint nominati, si se gratia odio vel timore subtraxerint, per censuram eandem cessante appellatione cogatis veritati testimonium perbibere. Quod si non omnes hiis exequendis potueritis interesse, tu, frater episcope, cum eorum altero ea nichilominus exequaris.

Datum Laterani, V Idus febroarii Pontificatus nostri anno I.º

El priorato de Santa María de Atocha430, cercano á Madrid, dependía según hemos visto431, del abad de Santa Leocadia de Toledo desde el día 11 de Marzo de 1162; mas con la estipulación432 de no recibir décimas y primicias, anejas al derecho peculiar del arzobispo sobre la misma Atocha, conforme lo manifiestan las bulas, posteriores á dicha estipulación, que hablan del santuario433:

Urbano III. Verona, 6 Mayo 1187434. -«Ecclesiam sancte Marie de Tocha.»

Celestino III. Roma, en San Pedro, 6 Junio 1192. -«Ecclesiam sancte Marie de Tochia.»

Inocencio III. Letrán, 4 Marzo 1210435. -«Ecclesiam sanctorum   —401→   iusti et pastoris, abbatiam sancte Leocadie, ecelesiam sancte Marie de Tocha, ecclesiam sancte Marie de Batres, ecclesiam sancti Vincentii de Monte436, ecclesiam sancte Marie de valle ecclesiarum, ecclesiam sancte Marie de valadelmec, ecclesiam de Calatrava; Castrum quoque Alcala, castrum de Brioga, castrum Canales, castrum Alfamin cum pertinentiis eorum.»




- 44 -

Palacio de Letrán, 14 Febrero 1228. Reclamación del arzobispo D. Rodrigo contra el concejo de Madrid. Bula inédita de Gregorio IX. -Biblioteca Nacional, códice Dd, 114, fol. 71 r. v.

Greorius episcopus servus servorum Dei venerabili fratri...437 episcopo et dilectis filiis P. sancii canonico Seguntino et... Molinensi archidiacono Seguntine diocesis, salutem et apostolicam benedictionem.

Querelam venerabilis fratris nostri Toletani archiepiscopi recepimus continentem quod homines de Magerito, et quidam alii laici sue diocesis, tertias decimarum, ecclesiarum fabricis deputatas, pro sue voluntatis arbitrio ecclesiis subtrahentes, in munitiones villarum et alios usus illicitos expendere non verentur. Ideoque, discretioni vestre por apostolica scripta mandamus quatinus laicos ipsos ut ab hujusmodi presumptione desistant monitione premissa por censuram ecclesiasticam, appellatione remota, iustitia mediante cogatis; Proviso tamen, ne in commune de Magerito excommunio vel interdicti sententias proferatis, nisi super hoc a nobis mandatum receperitis speciale. Testes autem qui fuerint nominati, si se gratia odio vel timore subtraxerint, per censuram eamdem appellatione cessante cogatis veritati testimonium perhibere. Quod si non omnes hiis exequendis potueritis interesse, tu frater episcope cum eorum altero ea nichilominus exequaris.

  —402→  

Datum Laterani XVIº kalendas Martii, Pontificatus anno primo.

Con la misma fecha (14 Febrero 1228) Gregorio IX expidió desde Letrán una bula dirigida á los Prelados de Castilla, que da razón de la precedente. No la registra Potthast, si bien anda publicada en la colección del P. Burriel438.

Gregorius episcopus, servus servorum. Dei venerabilibus fratribus archiepiscopo, Toletano et sufraganeis eius ac aliis Episcopis in regno Castellæ constitutis, salutem, et apostolicam benedictionem.

Quanto carissimum in Christo filium nostrum F. illustrem regem Castellæ, pleniore charitate diligimus, tanto studiosius his, quæ contra suam salutem faciunt et honorem, obviare debemus, ne per dissimulationem nostram talibus assuescat, eiusque peccatum Dominus de manu nostra requirat. Cum ergo idem Rex occupare dicatur decimarum tertias, ecclesiarum fabricis deputatas, et eas non sine offensione divina suis usibus applicare, universitati vestræ per appostolica scripta firmiter præcipiendo mandamus, quatenus ipsum Regem, ut ab huiusmodi usurpatione desistat moneatis prudenter et efficaciter indicatis, ipsarum ecclesiarum rectoribus districtius inhibentes, ne Balivis regiis ipsas præsumant tertias exhibere.

Dat. Laterani, XVI kal. martii, pontificatus nostri anno primo.

Al abuso que una y otra bula censuran, y que suelen pasar en silencio nuestros historiadores439, aludía justamente Bonifacio VIII en la que dirigió desde Anagni (16 Setiembre, 1301), al rey D. Fernando IV440: «Cum olim claræ memoriæ Fernando... proavo tuo... tertia pars fructuum reddituum et proventuum bonorum ecclesiasticorum, quæ prius consueverant ad ecclesiarum fabricas deputari... gratiose fuisset ad certum tempus ab apostolica Sede concessa, et idem rex, vel successores ipsius, progenitores tui, fuerint hujusmodi gratia per non indulti temporis prorogationem   —403→   abusi...» -El indulto de las tercias, otorgado á San Fernando para la guerra que emprendió felizmente desde la primavera del año 1224 contra los sarracenos, no excedería de un trienio.




- 45 -

Medina del Campo, 24 Junio 1228. -Original en el mismo cuaderno, del archivo histórico nacional, donde se halla el documento 41.

Ferrandus dei gracia Rex Castelle et Toleti, omnibus hominibus Regni sui, hanc cartam videntibus, Salutem et graciam.

Sepades que yo recibo en mi comienda et en mio defendimiento la casa de santo domingo de madrid, et las sorores et los frayres que y son, et todas sus cosas. Et mando firmemientre que ninguno non sea osado de les fazer tuerto, nin demas, nin entrar en sus casas por fuerça, ni en ninguna de sus cosas; si non, el que lo fiziesse avrie mi ira é pecharm'ie mil marabetinos en coto; é á ellos el daño que les ficiesse, dárgelo ye todo doblado.

Facta carta apud Medinam. del Campo, Regis ex precepto, XXIIII die Junii, Era M.ª CC.ª LX.ª Sexta, Anno, Regni sui undecimo.




- 46 -

Toledo, 15 Abril 1229. -Don M[iguel?] arcediano de Madrid. Rentas judiegas cedidas por el Cabildo Toledano al arzobispo D. Rodrigo. -Liber privilegiorum, fol. 14 v.

De donatione domorum, hereditatum et vinearum in Fonte madero441, et de hubaniel et de furno figulorum.

Quoniam ea, que fiunt in tempore, cito ab humana memoria elabuntur, nisi scripture testimonio comemorentur, provide nos R[odericus], toletane sedis archiepiscopus hyspaniarum primas, presentibus et futuris notum fieri volumus quod grato animo et voluntate spontanea damus universo capitulo toletano, presentibus   —404→   et futuris, domos hereditates et vineas quas habebamus in fonte madero; damus etiam hubaniel cum omnibus directuris suis, et furnum figulorum quem. tenuit p[etrus] ysimberti. Concedimus insuper eis quod percipiant partem decimarum pro vestiario in ecclesia de villa miel, sicut in aliis ecclesiis percipere consueverunt. Damus eis, inquam, omnia ista ut ipsa possideant perpetuo pacifice et quiete.

Ad hec nos, memoratum capitulum, de comuni consensu et voluntate spontanea damus supradicto Reverendo patri R. archiepiscopo toletano, eiusque successoribus, omne ius quod habebamus in oblationibus et offerendis442 iudeorum tocius diocesis toletane; et damus ei ius quod habebamus in mesonibus, qui fuerunt G[arcie] conchensis episcopi443 bono memorie. Damus insuper ei suporiorem partem. mosonis quem tenet luna, inferiorem partem ipsius nobis retinentes. Item damus ei ius vestiarii quod habebamus in Torviesc, et in Archiella444, et in Orcales. Damus, inquam, sibi omnia ista ut ea ipse et succesores sui possideat perpetuo, pacifice et quiete; nichil iuris nobis in predictis omnibus retinentes. Preterea nos, capitulum, tenemur dare perpetuo annis singulis tam in die anniversarii patris445 dicti archiepiscopi, quam in die anniversarii matris sue446, unicumque canonico et portionario dupplicem portionem. Confitemur preterea et recognoscimus nobis ab eodem archiepiscopo de omnibus, arrendationibus que a nobis tenuit447, esse plenarie satisfactum.

Ut autem [hec] robur firmitatis optineat, nos predicti, Archiepiscopus et capitulum toletanum, presentem cedulam nostris subscriptionibus et sigillorum nostrorum munimine roboramus.

Datum apud toletuim, XVII.º kalendas May, anno ab incarnatione domini M.º CC.º XX.º IX.º

  —405→  

Nos R. dei gratia Toletane sedis Archiepiscopus hyspaniarum primas subscribimus et confirmamus.

Ego M. Toletane ecclesie decanus subscribe. -Ego B[eltrammus] toletane sedis archidiachonus subscribo. -Ego M. archidiachonus Mageritensis subscribo. -Ego F[errandus] egidii Guadalfaiarensis subscribo. -Ego Didacus capata Thesaurarius subscribo.

Firma la presente escritura (15 Abril l229) entre los arcedianos de Toledo y Guadalajara el de Madrid, que no sabré decir, si es ó no personaje distinto del que en 3 de Setiembre de 1227 otorgó el testamento, que arriba vimos448; pues pudo sobrevivir largos años. Dado que sea el mismo, no empezó á desempeñar este cargo449, sino después del 9 de Agosto de 1221, en cuyo día era arcediano de Madrid D. Gil, su predecesor. Consta del instrumento, que cita Pulgar en su Historia de Palencia450, é inserta el Liber privilegiorum451. Dice:

Carta super questione orta inter dominum R[odericum] archiepiscopum toletanum et dominum T[ellium] Palentinum episcopum super procurationibus quas Archiepiscopus dicebat sibi deberi a clericis episcopatus Palentini.

Subortam questionem inter dominum R. toletanum archiepiscopum et dominum T. Palentinum episcopum super procurationibus quas idem Archiepiscopus ratione consuetudinis dicebat sibi deberi a clericis episcopatus Palentini, et super sentenciis ab eodem Archiepiscopo in quosdam clericos latis et ab eisdem clericis non servatis et quibusdam aliis, nobis episcopo et Sacriste Burgensibus dominus Papa de consensu partium commisit si de ipsarum voluntate procedere[t] terminandam, vel ad ipsum instructara remitendam. Verum, cum ex eorum discordia discrimen et scandalum immineret non modicum toti regno, pro bono pacis dictus episcopus palentinus,   —406→   de consensu archiepiscopi memorati, sibi et ecclesie Toletane recognovit ius metropoliticum in hunc modum.

Ego T., dei gratia Palentinus episcopus et capitulum Palentinum recognoscimus vobis in christo patri et metropolitano nostro dompno R., dei gratia toletane Sedis archiepiscopo hyspaniarum primati, ius metropoliticum plene et integre in ecclesia palentina et in diocesi sua, sicut vos et antecessores vestri habuistis, salvis nobis et ecclesie nostre exceptionibus et probationibus et omni legitima defensione tam de iure quam de facto contra usum et consuetudinem quam dicitis vos habuisse in recipiendis procurationibus, si aliquo tempore super procurationibus seu perceptionibus questio moveatur tam in capite quam in membris. Volo autem et concedo ego, T. palentinus episcopus, ut qualitorcunque vivam ego vobiscum, ea que in vita nostra quantum ad visitationem vel ad procurationes seu perceptiones earum acciderint, nullum preiudicium vobis et successoribus vestris et ecclesie vestre, vel michi et successoribus meis et ecclesie mee, possint in posterum generare.

Et ego R., toletane Sedis Archiepiscopus et Hyspaniarum primas, et capitulum eiusdem sedis totum hoc, sicut suprascriptum est, approbamus et confirmamus, salvo iure nostro et ecclesie nostre, et quod ex usu vel consuetudine vel alio iure conpetit vel conpetiit, tam in procurationibus quam in serviciis et aliis; et hoc, tam in capite quam in membris.

Acta sunt ista apud sanctum Stephanum de gormaz, Era M.ª CC.ª L.ª IX.ª, nona die mensis Augusti, in presentia nostra S[cilicet] M[auricii] episcopi et A.452 Sacriste Burgensis, tercio coniudice legitime excusato, et in presentia J[ohannis] calagurritani electi453, et magistri A. Decani Toletani, et E[gidii] archidiaconi Mageritensis, et E. thesaurarii et D. cantoris Toletani; et L. archidiachoni conchensis; et M. archidiachoni de Calatrava454, et multorum aliorum canonicorum toletane ecclesie; et J. archidiachoni de campis, et magistri F. archidiachoni cerratensis, et G. magistri acolarum   —407→   palentini, et aliorum multorum ecclesie Palentine, et abbatis de Orta et R. archidiachoni Segontinensis, et multorum aliorum.






- 47 -

Segovia, 2 Octubre 1229. La huerta de Alvega, ó de la Reina. -Archivo histórico nacional. Privilegios originales de Santo Domingo el Real, cuaderno 1.º

Christus a w. Tam presentibus quam futuris notum sit ac manifestum quod ego Ferrandus, dei gracia Rex Castelle et Toleti, una cum uxore mea Beatrice Regina et cum filiis meis Alfonso, Frederico et Ferrando, ex assensti et beneplacito Regine dompne Berengarie genitricis mee, facio cartam donationis concessionis confirmationis et stabilitatis deo et monasterio sancti Dominici de Maydrid et vobis Priorisse dompne Juliane, vestrisque successoribus, totique conventui monialium ibidem deo serviencium presenti et futuro, perpetuo validam. Dono itaque vobis et concedo Ortum meum de Alvega, qui dicitur ortus Regine, cum aqua et directuris suis, prout ego habeo et habere debeo, ut illum perpetuo habeatis et iure hereditario possideatis. Et hec mee donationis pagina rata et stabilis omni tempore perseveret. Siquis vero hanc cartam infringere seu in aliquo diminuere presumpserit, iram omnipotentis dei plenarie incurrat, et Regie parti mille aureos in cauto persolvat, et dampnum predicto monasterio super hoc illatum restituat duplicatum.

Facta carta apud Secobiam, II die Octubris. Era M.ª CC.ª LX.ª septima, anno regni mei tercio decimo.

Et ego supradictus Rex Ferrandus, regnans in Castella et Toleto, hanc cartam quam fieri iussi, manu propria roboro et confirmo.

(Rueda) SIGNVM FERRANDI REGIS CASTELLE. -Gundisalvus roderici, maiordomus curie Regis, confirmat. Lupus didaci de faro, alferiz dompni Regis, confirmat.

Rodericus, Toletane, sedis Archiepiscopus hyspaniarum primas, confirmat. -Infans dompnus Alfonsus, frater domini Regis, confirmat.

  —408→  

Mauricius Burgensis episcopus conf. -Tellius Palentinus episcopus conf. -Bernaldus Secobiensis episcopus conf. -Joh[annes Calagurritan]us episcopus conf. -Lupus Segontinus episcopus conf. -Petrus Oxomensis episcopus conf. -Dominicus Abulensis episcopus conf. -Gundisalvus Conchensis episcopus conf. -Dominicus Placentinus episcopus conf.

Alvarus petri conf. -Alfonsus tellii conf. -Rodericus roderici conf. -Garsias ferrandi conf. -Rodericus gonçalvi conf. -Guillelmus goçalvi conf. -Didacus martini conf. -Egidius malric conf. -Tellius alfonsi conf. -Garsias gonçalvi, maior merinus in Castella, conf.

J[oannes dominici, Regis] Cancellarius Abbas Valleoleti, conf.

Johannes de Aça iussu Cancellarii scripsit.

De este diploma recibe notable ilustración el episcopologio de Cuenca. El P. Gams455 tan solo sabe que en 1225 era obispo de aquella ciudad D. Lope, y que en 1235 lo era ya D. Gonzalo Ibáñez Palomeque. No anda más adelantado D. Vicente de la Fuente, dando comienzo456 al episcopado de D. Lope en 1225 y al de D. Gonzalo Ibáñez en 1237. Del presente diploma abiertamente se sigue que la mitra de Cuenca ceñía las sienes de D. Gonzalo en 2 de Octubre de 1229. Ni es maravilla. Los documentos, coleccionados por el P. Burriel en las Memorias para la vida del santo rey D. Fernando457 ofrecen suscriciones del obispo D. Lope en 26 de Mayo de 1225, 18 Febrero 1226, 15 Marzo 1227 y 25 Enero de 1228. Las de D. Gonzalo, anteriores á la fecha sobredicha458, son del 7 y del 8 de Diciembre de 1228 y 4 Junio 1229.

Ya se ha visto459 que la vega de Madrid en Febrero de 1152 retenía bajo la apelación del lenguaje corriente su forma y pronunciación tomadas del árabe imagen (Alvega), las cuales reproduce nuestro instrumento. La huerta que cedieron San Fernando y su esposa Doña Beatriz á la Priora de Santo Domingo, se llamaba,   —409→   no solamente de la Reina, sino también de Alvega, lo que no debía callar Mesonero Romanos460.




- 48 -

Valladolid, 7 Noviembre 1229. Una huerta, ribera del Tajo, en la ciudad de Toledo, fué regalada por San Fernando á los frailes Predicadores para construcción del convento. -Liber privilegiorum eccl. Tolet., fol. 12 v., 13 r.

Privilegium de concambio [h]orti thesaurarie pro LX morabetinis in Almoxarifatu.

Tam presentibus quam futuris notum sit ac manifestum quod ego Ferrandus, dei gracia rex Castelle et Toleti una cum uxore mea Beatrice regina et cum filiis meis Alfonso, Frederico et Ferrando, ex assensu ac beneplacito domine Berengarie genitricis mee, facio cartam donationis, concessionis et stabilitatis vobis domino R[oderico], Toletane sedis archiepiscopo Hispaniarum primati, vestrisque successoribus, necnon et capitulo Toletano presenti et futuro, perpetuo valituram.

Pro concambio itaque illius orti vestri, qui est toleti prope tagum, ad Thesaurariam ecclesie toletane spectantis, quem ego dedi fratribus ordinis predicationis ad construendas ibi domos et alia quecunque voluerint; ita quod locus ille, quem tenet Decanus toletanus, qui vulgariter dicitur Granadal, liber maneat vobis vestrisque successoribus, dono vobis et concedo in redditibus meis Almoxarifatus sexaginta aureos, per tercias anni percipiendos, predicte thesaurarie annis singulis persolvendos.

Et hec me[e] donationis et concessionis pagina rata et stabilis omni tempore perseveret. Siquis vero hanc cartam infringere, seu in aliquo diminu[e]re presumpserit, iram dei omnipotentis plenarie incurrat, et regie parti Mille aureos in cauto persolvat, et dampnum vobis super hoc illatum restituat dupplicatum.

Facta carta apud vallisoletum, septima die Novembris, Era M.ª CC.ª LX.ª VII.ª, anno Regni mei tertiodecimo.

  —410→  

Et ego Ferrandus, regnans in castella et Toleto, hanc cartam quam fieri iussi manu propria roboro et confirmo.

[(Rueda) SIGNVM FERRANDI REGIS CASTELLE.]. -Gonçalvus roderici, maiordomus curie Regis, confirmat. -Lupus didaci de faro, alferiz dompni regis confirmat.

Rodericus, Toletane sedis archiepiscopus hyspaniarum primas, confirmat.

Tellius palentinus [episcopus] conf. -Bernaldus segobiensis episcopus conf. -Dominicus abulensis episcopus conf. -Johannes calagurritanus episcopus conf. -Lupus segontinus episcopus conf. -Gundisalvus conchensis episcopus conf. -Petrus oxoniensis episcopus conf. -Dominicus placentinus episcopus conf.

Alvarus petri conf. -Rodericus didaci conf. -Alfonsus tellii conf. -Rodericus roderici conf. -Garsias ferrandi conf. -Rodericus gonçalvi conf. -Egidius marric conf. -Didacus martini conf. -Tellius alfonsi conf. -Garsias gonçalvi, maior merinus in castella, conf.

Johannes dominici, Regis cancellarius abbas valleoleti conf. -Pascasius iussu cancellarii scripsit.

Madoz461 no consagra al primitivo convento de dominicos en Toledo sino esta frase harto lacónica: «San Pedro mártir (dominicos). Existió en las huertas de San Pablo, estramuros de la ciudad, de donde se trasladó al edificio actual en el siglo XV.»




- 49 -

Noviembre 1231. La casa de la Madrileña en Toledo. -Fol. 20 r., v.

Carta de mesone, quem contulit capitulo domna Sol, uxor domni didaci felicis.

Notum sit omnibus hanc cartam inspecturis, quod ego dompna Sol, uxor quondam domini didaci felicis [bone] memorie, dono et concedo venerabilibus dominis capitulo toletano quendam mesonem omni tempore libere et pacifice possidendum, et ipsos in corporalem mitto possessionem; ita videlicet, quod ipsi teneantur   —411→   assignare michi quendam capellanum, qui singulis diebus celebret missam in altari sancte Agnetis pro anima domini Didaci quondam mariti mei, et pro anima mea postquam decessero, et quod teneantur celebrare singulis annis anniversarium meum. Et nos, capilulum toletanum, obligamus nos ad omnia ista perficienda, sicut superius, sunt prescripta. EL iste meson prenominatus habet terminos suos, videlicet, ex una parte viam regiam, ex alia tafureriam, ex alia mesonem Stephani iuliani in quo venduntur folia, ex alia mesonem de calaforra, ex alia domum de Madritana. Ut autem hec donatio firma permaneat in perpetuum iussimus fieri duas cartas per alphabetum divisas, et subscriptione canonicorum et aliorum testium roborari.

Facta carta sub era M.ª CC.ª LX.ª IX.ª, anno domini M.º CC.º XXX.º I.º Et iste prenominatus meson est in çocadove462. Actum fuit hoc, mense Novembris.

Ego M. decanus toletanus subscribo et confirmo. -Ego Bartholomeus capellanus subs. -Ego Magister iohannes subs. -Ego Dominicus iuliani canonicus subs. -Ego F. garsie subs. -Ego D. precentor confirmo, et iussi scribere pro me. -Ego B. Calatravensis archidiaconus subs. -Ego Romerus canonicus subs. -Ego Lupus fernandi canonicus confirmo et iussi scribere pro me. -Ego Petrus fernandi canonicus subs.




- 50 -

23 Enero [1232?]. Viveros aldea de Madrid. -Liber privilegiorum, folio, 73 r.

Como vendió al arçobispo don Rodrigo Maria gonçalvez, fija de Gonçalo yvannes el veio et muger de don Gonçalvo yvannes fi del alcalde don I[ohan] estevanez, toda la heredad que dona Maria gonçalvez la sobredicha havie en Biveros aldea de Madrit.

Fecha la carta en XXIII dias de Janero, Era M.ª CC.ª LXX.ª463

  —412→  

¿Sería María Gonzalvez la Madrileña citada por el documento precedente?

Dos escrituras, de las que el Liber privilegiorum hace mención, ayudarán á resolver el problema cronológico que deja indeciso la presente:

23 Marzo 1220. -Fol. 77 v.

Carta de IIII suertes en la villa de los Álamos.

Vendió don Gil é su hermano G.º fernandez é so cuñado G.º yvannes, fi de yvan pelaez al Arçobispo don Rodrigo dos suertes en la aldea, que dizen villa de los Alamos en la Sisla de Toledo por IIII moravedís.

Facta carta XXIII dias de Março, Era M.ª et CC.ª et L et VIII.

21-31 Octubre 1234. -Fol. 77 r.

Del uerto que compró el dean don Miguel Estevan en Alcardet464.

Compró don Miouel estevan, Dean de toledo, por al Cavillo de las alvaceas de G.º gil, quales son el Alcalde don Johan Estevan, é don Diago gonçalvez, é D.º martin el vicario, ó dona Orabuena fija de don Diago gonçalvez, é so madre dona loba, el un tercio de la meetad del uerto sabudo al Cavillo; é á dona Maria gonçalvez, fija de gonçalvo pelaez, muger que fue de R.º diaz, en Alcardet. É tiénese esta metad, ond es el tercio vendido con la otra meetad de los sennores é con el uerto de los heredados de Estevan yllan, é con la carrera é el rio, por C moravedís.

Facta carta en los X dias postremeros de Octubre, Era M.ª CC.ª LXXII.




- 51 -

Mayo de 1232. Culto de San Isidro en la parroquia de San Andrés. Milagro acaecido á Pedro García, presbítero y racionero de Santa María de la Almudena. -Vida de San Isidro por Juan diácono, códice del siglo XIII, atesorado en el archivo de la catedral de Madrid, páginas 13-45.

  —413→  

imagen

PÁGINA 13 DEL CÓDICE DE JUAN DIÁCONO

  —414→  

Item sub era M.ª CC.ª L. XX.ª Regnante rege domino ferrando. Cum pro defectu pluvie periculosa messes ariditas mense madii perurgeret, et de consilio communi tam cleri quam populi virum dei a tumulo extraxissent, et ante altare beati andree apostoli in lectum honorifice collocassent, ac divine bonitatis clemencia terris pluvia[m] infudisset, in hora repositionis eiusdem in tumulum465 plures clericorum circumdederunt lectum, glebam sancti corporis contemplantes; ex quibus quidam sacerdotalis clericus et honestus, ecclesie sancte Marie porcionarius, petrus garsia vocitatus466 succidit capillos de capite sancti viri, ut in beate virginis cum reliquiis reservarentur. Unde, beati viri corpore, expleto divino officio, in tumulum iam reducto, quia dies erat ieiunii, videlicet sexte ferie, et hora cenandi lege467 preterierat, predictus clericus, capillos deferens, rediit domum suam, et eosdem posuit in fenestra, proponens in animo ut post cenam, vel die alia, ad ecclesiam reportaret. Cumque eiusdem honesta matertera, in cuius domo erat ei conversatio, eum cogeret ut ad mensam discumberet, et manus iam cepisset abluere, invasit cum subito cordis trepidatio, mentis anxietas, cerebri perturbatio. Set, quia litteratus erat et discretus, revolvens in animo [et] admirans qua de causa hec ei tam repentina occasio provenisset, celitus illustratus recognovit quod pro retentis domi reliquiis et, nec in hora qua decuit, eos ieiunus ad ecclesiam deportare renuit, sibi hoc periculum evenisse. Unde arguens semetipsum, iam ablutis manibus et detersis, surrexit celeriter; et assumptis capillorum reliquiis cum reverencia et timore, confestim ad ecclesiam beate virginis reportavit; et easdem super altare in archella decentissime collocavit, honorifice conservandas. Quo facto predictus clericus alacer factus et plenarie confortatus, rediens   —415→   domum suam et congaudens de patrato prodigio, cum sua familia alacriter sumpsit cibum. Ego quidem iohannes, qualiscunque diachonus, et plures alii, prout ex eius ore audivimus, [id ipsum] presenti cedula sermone simplice est narratum.

No ha faltado468 quien ha imaginado hacer del diácono Juan, autor de estas líneas, un arcediano de Madrid. Semejante calificación repugna al estilo de la denominación vigente en aquel siglo y á la serie histórica de los verdaderos arcedianos, que nos dan á conocer los documentos fehacientes. Por ventura el diácono Juan estuvo adscrito á la iglesia, donde era venerado el cuerpo, de San Isidro, como el otro diáchono de San Andrés, Don Asensio, que trazó su firma al pie de una escritura del 20 de Abril de 1236, que he visto y copiado en el archivo de Santo Domingo, el Real. En otra fechada en Madrid, á 26 de Marzo de 1261, firman García Ibañez y Juan Domínguez clérigos de San Andrés; y con esta fecha precisamente coincide la del tiempo en que el diácono Juan, biógrafo de San Isidro, comenzó á poner mano en su obra, que llega hasta el año 1275.




- 52 -

Brihuega, 11 Setiembre, 1233. Pacto foral del arzobispo Don Rodrigo, señor de Talamanca con los vecinos de la villa de Coveña. -Liber privilegiorum, fol. 74 v.

De abeniença que fizo el Arçobispo don Rodrigo con los de covenna.

Conoçuda cosa sea á quantos esta carta vieron como nos don Rodrigo, por la gracia de dios Arçobispo de toledo é primado de las espannas, fiziemos tal abenencia con los de covenna, que han vinnas en término de Talamanca, que por XII arançadas é quarta, que agora hi han, que nos den cadanno por la feria de Pascua mayor de sant Just469 XII moravedis e quarta; por cada arançada   —416→   un moravedí. Et si por ventura ellos vendieren á los vezinos de Talamanca algunas destas vinnas, que quantas arançadas les vendieren, que tantos morabedís les recibamos nos en quenta, á razon de una arançada á morabedí, é que non den otro pecho ninguno por estas vinnas en Talamanca sino esto.

Et por que esto sea mas firme, mandamos fazer esta carta partida por A B C, é seellada con nuestro seello.

Facta carta apud Briocam, III Idus Septembris, Era M.ª CC.ª LXX.ª prima, anno ab incarnatione domini M.º CC.º XXX.º tercio.

La villa de Coveña, sobre la margen izquierda del Jarama, al Nordeste de Madrid, está fundada sobre un cerro encumbrado, poco distante de la peña Rasa, llamada antiguamente Erraza imagen la Cabeza), y de Nuestra Señora de Belvís, en cuya célebre ermita es fama que Santa María de la Cabeza hizo digno empleo de sus fervores. De Coveña, dícenos el P. Serrano470 «han salido sujetos muy ventajosos; entre los que no merece menor nombre Álvaro Colodro, uno de los conquistadores de Córdoba, de las familias más distinguidas de este pueblo, que años después emparentaron con los Cabezas, por donde singularmente introducen la demanda para la filiación de nuestra santa labradora.» La razón del apellido merece atenderse. Ni vale alegar, como se ha hecho471, que á la sazón no se usaba; pues ya hemos visto (documento 30) verificarse lo contrario en Marzo de 1206.

La Erraza472, ó la Cabeza, de la que (si mal no creo) tomó su apellido popular la esposa de San Isidro, había dado su nombre á un terrazgo, ó alquería, propiedad de la ilustre familia de los Vargas, donde es fama que moraron algunos años los dos celebérrimos   —417→   labradores. Dista media legua al Norte de Talamanca, sobre la ribera de Jarama.

San Fernando por su diploma473, fechado en 4 de Julio de 1218, confirmó al arzobispo D. Rodrigo en la posesión del señorío de Talamanca. A 27 de Enero de 1223, hallándose el arzobispo en esta su villa, otorgó dos cartas de fuero, inéditas. Una para el concejo de las aldeas de Alcalá de Henares474, y otra para la misma villa y aldeas de Talamanca475, que es la siguiente:

Quoniam ea que fiunt in tempore facilius elabuntur ab humana memoria, nisi scripture testimonio eternentur, proinde nos Rodericus, Dei gratia Toletane sedis archiepiscopus, Hispaniarum primas, presentibus et posteris notum fieri volumus quod, cum concilium de Talamanca tan ville quam aldearum nobis et predecessoribus nostris magna et grata servitia tam libenter quam, fideliter exhibuerint, et nos specialiter incessanter sibi variis servibis obligarint no eorum servitium et fidelitas sine remuneratione transeant, ex assensu et beneplacito totius Capituli Toletani duximus eis foros bonos et laudabiles concedendos.

Statuimus itaque quod qui tenuerit domum populatam in villa et habuerit equum et arma, excuset se; aliter non sit excusatus.

Statuimus preterea quod tam milites, quam omnes alii commorantes in villas, excusent homines suos, sicut [h]actenus476 per forum suum excusarunt.

De pecto taliter statuimus quod qui habuerit valorem XXIII morabetinorum, vel ultra, det pro pecta in anno unum morabetinum et non amplius; et qui habuerit valorem XII morabetinorum det dimidium morabetinum et non amplius.

Pectum autem semper colligatur in mense februarii, et infra   —418→   mensem modis omnibus sit collectum; et cum pectarii fuerint facti, pectum colligent illi solummodo quos nos posuerimus ad illum colligendum. Siquis vero dixerit quod non habet valiam pro qua debet pectare, et probari sibi non potuerit quod valiam habet, salvet se cum duobus pectariis, et exeat a pecto anno illo.

Juratos et aportellatos nos faciemus, sicut ipsos facere actenus consuevimus.

In anno, quo iverint cum corpore regis in fonsado extra regnum per duos menses vel tres, nichil pectent.

In omnibus aliis causis vivant secandum forum suum; et nos habeamus redditus nostros et alia iura nostra, secundum quod actenus habuimus.

Cibaria autem nobis et regi dabunt, sicut dare actenus consueverunt.

Siquis autem contra statutum nostrum, ausu temerario venire temptaverit, indignationem dei et beatorum apostolorum Petri et Pauli se noverit incursurum. Ut autem hec concessio fororum rata et irrevocabilis perpetuo perseveret, duas cartas divisas per alphabetum fieri iussimus, subscriptione manus proprie et subscriptionibus canonicorum, et sigilli nostri et sigilli capituli Toletani munimine roboratas.

Datum apud Talamancam VI.º kalendas februarii, sub era M.ª CC.ª LXI.ª, Regnante rege ferrando in castella et Toleto.

Nos R[odericus], Dei gratia Toletane sedis archiepiscopus Hispaniarum primas, subscribimus et confirmamus.

A. Decanus Toletanus subs. -Ego J. magister scolarum subs. -Ego Cristoforus canonicus subs. -Ego Johannes martin subs. -Ego magister Johannes canonicus subs. -Ego D. fernandi confirmo. -Ego N[unius] canonicus subs. -Ego Stephanus canonicus subs. -Ego P. guterii conf. -Ego Jordanus canonicus subs. -Ego G. iohannis canonicus conf. -Ego Romerius477 canonicus conf. -Ego Petrus fernaudi canonicus conf. -Ego Bartolomeus canonicus conf478.

  —419→  

No tardó el arzobispo en otorgar el fuero de Brihuega479.

Privilegium de los fueros de Brioga.

Quoniam ea que geruntur in tempore, simul evanescunt cum tempore, nisi scripture testimonio eternentur; proinde nos R[odericus], dei gratia toletane Sedis Archiepiscopus hyspaniarum primas, presentibus ac posteris notum fieri volumus quod, cum concilium de Brioga, tam de villa quam de aldeis, nobis et predecessoribus nostris magna et grata servicia tam libenter quam fideliter exhibuerint, et incessanter nos sibi variis serviciis obligarint, ne eorum servicium et fidelitas sine remuneratione transeant, ex assensu et beneplacito tocius capituli toletani, eis bonos foros et utiles duximus concedendos.

Statuimus itaque quod quicunque habuerit valiam XXII morabetinorum, det nobis pro pecta in anno XVI solidos et dimidium480 et non amplius; et qui habuerit valiam XII morabetinorum det in anno nobis pro pecta VIII solidos et tres denarios, et in ista pecta conputantur dimidii mencali481. Statuimus preterea quod aliqui non excusent iuverum482, neque ortelanum, neque molinerum neque pastorem qui habuerit valiam XX morabetin[orum]. A XX morabetinis infra excusent iuvarios, ortelanos, molinarios et pastores, sient ipsos [h]actenus soliti sunt excusare. Ad faciondos postarios nos eligemus duos bonos homines de concilio, quoscumque voluerimus et unum de domo nostra; et isti faciant postarios de XX morabetinis et de XII morabetinis, sicut superius est nominatum. Siquis vero dixerit quod non habet valiam pro qua debeat pectare, veniat coram istis tribus hominibus, quos nos posuerimus, et ostendat eis omnia bona sua; et si tunc ipsi viderint   —420→   quod valiam habet, pectet. Et si forsan isti tres dubitaverint quod non ostendit eis omnia bona sua, iuret cum duobus vicinis quod totum ostendit eis; et exeat a pecto anno illo. Pectum autem semper colligatur in mense Februarii, et infra mensem modis omnibus sit collectum.

Apportellatos in villa nos faciemus, sicut ipsos actenus facere consuevimus; set iurati et alcaldes et Judex sint annales.

Orphanus autem, qui non habuerit etatem XIIIIcim annorum, non pectet. Fratres vero, qui bona sua non habuerint partiti: tamen si aliquis illorum uxorem habuerit, vel mulier habuerit maritum, et habuerit valiam pro qua debeat pectare, pectet unam pectam; et alii fratres similiter si habuerint valiam pro qua debeant pectare, insimiliter pectent aliam pectam.

Judex, Jurati et alcaldes, in anno quo tenuerint portellum, non pectent.

In anno, quo Concilium de Brioga iverit in exercitu nobiscum vel cum corpore Regis et fuerint in exercitu per duos vel tres menses, non pectent.

Cibaria autem nobis et Regi dabunt, sicut dare actenus consueverunt.

In omnibus aliis causis vivant secundum forum suum; et nos habeamus redditus nostros et alia iura, secundum quod actenus habuimus.

Siquis autem contra statutum nostrum ausu temerario contraire presumpserit, iram omnipotentis dei et beatorum apostolorum Petri et Pauli se noverit incursurum. Ut autem hec concessio fororum rata et irrevocabilis perpetuo perseveret, presentem paginam divisam per alphabetum fieri iussimus, subscriptione manus proprie et subscriptionibus canonicorum, et sigilli nostri et sigilli capituli toletani patrocinio roboratam.

Nos R[odericus], dei gratia Toletane Sedis Archiepiscopus, Hyspaniarum primas, subscribimus et confirmamus.

Ego A. Decanus toletanus confirmo et subscribo. -Ego M. Mageritensis Archidiaconus subs. -Ego magister B. Talaverensis Archidiaconus subs. -Ego magister Johannes toletanus canonicus subs. -Ego Romerius toletanus canonicus subs. -Ego Petrus garsie toletanus canonicus subs. -Ego P. guterrii canonicus   —421→   conf. -Ego N[unius] canonicus conf. -Ego F. garsie canonicus subs. -Ego Johannes martini conf. -Ego J. magister scolarum subs. -Ego J. prior conf. -Ego E. toletane ecclesie thesaurarius subs. -Ego Robertus capellanus conf. -Ego Lupus fernandi canonicus testis. -Ego Chistoforus canonicus conf. -Ego Dominicus iuliani canonicus conf. -Ego Petrus fernandi canonicus conf. -Ego Jordanus canonicus conf. -Ego Sancius conf.

El fuero de Brihuega, fundamental del de Archilla, no había visto (que yo sepa) hasta ahora la luz pública. La fuente de donde lo he sacado merece mayor confianza que las otras dos copias manuscritas, que apunta la Real Academia de la Historia483:

«BRIHUEGA, villa de la provincia de Guadalajara, part. jud. de su nombre. Fuero dado á sus vecinos por el arzobispo de Toledo D. Rodrigo Jiménez. No tiene fecha. Copias mss. en la Biblioteca nacional. Colección de Burriel, DD 114, pág. 53, y en la de Salvá, tomo XXXV, pág. 190.»

Su fecha perdida se debe aseguradamente circunscribir entre el espacio de tiempo, que corre entre otras dos: después del día 9 de Agosto de 1221, cuando era D. Gil arcediano de Madrid484; y antes del 15 de Abril de 1229, cuando otro D. Gil había cesado en el cargo de Tesorero, y le había sustituido D. Diego Zapata485. El cual en 15 de Octubre de 1237486, así como en Febrero de 1241487, firmó titulándose arcediano de Madrid.

El arcediano de Madrid M[iguel?] que suscribe el fuero de Brihuega, suscribió también el de las aldeas de Alcalá de Henares488 fechado en 27 de Enero de 1223. Indicio es este de la proximidad de la data en cuestión, así como el observar la paridad de la mayor parte de las demás firmas. En otro documento489 se nombra tesorero Gonzalo Ibañez con fecha del mes de Enero de 1225; y   —422→   de consiguiente, entre esta fecha y la del 9 Agosto de 1221, corre la que buscamos.

La última cláusula del fuero, que (en 1223?) obtuvo el concejo de la villa y aldeas de Brihuega (conciliurn de Brioga, tam de villa quam de aldeis) es notabilísima: «In omnibus aliis causis vivant secundum forum suum; et nos habeamus redditus nostros et alia jura, secundum quod hactenus habuimus.» Coincide con la postrera disposición del fuero de Madrid, otorgado desde Peñafiel en 24 de Julio de 1222, ó mejor dicho, graciosamente modificado por San Fernando490:

«In omnibus aliis causis vivatis secundum vestrum forum et secumdum vestram cartam; et rex habeat stios redditus et sua iura, sicut iam dictus rex dominus Alfonsus, avus meus, habebat, et faciat iusticiam in omnibus qui illud meruerint, sicut ille suo tempore faciebat.»




- 53 -

Brihuega, 15 Octubre 1233. M[iguel?] arcediano de Madrid. Fueros inéditos de Archilla, aldea de Brihuega en la provincia de Guadalajara. -Liber privilegiorum, fol. 13 r., v.

Conocida cosa sea á todos los que esta carta vieren como nos don Rodrigo, por la gracia de dios Arçobispo de toledo é primado de las espannas, con otorgamiento é con aplacemiento del Cabildo de toledo491 damos á los pobladores de Archiella, que son venidos é vernán cabadelant de turviesc ó don quequier que vengan, toda nuestra heredat é molinos é huertos que en Archiella avemos, que lo partan á quinnon492, é que faga cada uno de so part huertos   —423→   ó vinnas ó sembradas, lo que ternán por meior, como de so É nos, retenemos pora nos nuestras vinnas é nuestros palatios é el eglesia, que sea nuestra capiella; é nos que pensemos della en las cosas que hoviere mester. E pora esta heredat que les damos no nos han á dar pedido ni pecho ni fazendera, sinon CC.tos meravedís, que nos han á dar cad anno, é nuestra yantar; é por estos meravedís no nos havemos á tornar á otro nenguno sino á los pobladores, pocos ó muchos ó quantos hy fueren. É los pobladores, que agora hy son, han á adozir á tales pobladores que les puedan aiudar á pagar estos meravedís. É han nos á pagar estos meravedís, los C por sant Miguel, é los otros C por pascua mayor. E desdel sant Miguel, que fue en éra desta carta hata493 el otro sant Miguel no nos han á dar nenguna cosa; é dend adelant han nos á dar nuestros meravedís é nuestra yantar, assí como desuso es dicho. É en calonnas é en las otras cosas dámosles el fuero de Briuega; é dámosles alcaldes que les libren sos yuyzios, que los pongamos cad anno; é el que non se pagare de so yuyzio, puédese echar al fuero de Briuega, ó á nos, qual mas quisiere. É non han á dar portago nenguno en Briuega.

E nos, todo el conceio de Archiella, otorgamos todas estas cosas, assí como son puestas en esta carta; é porque non avemos seello, roborámosla ó confirmámosla por hommes buenos de Briuega é de nuestro conceio, que son escriptos por testigos en esta carta.

É nos, Arçobispo de toledo, por que esta cosa sea mas firme mandamos fazer esta carta, partida por A B C, é seellada con nuestro seello é con el seello del cabildo de toledo, é subscripta é confirmada con nuestra mano é de los canónigos del cabildo de Toledo.

Facta carta apud Briocam, idus octobris, Era M.ª CC.ª LXX.ª prima. Anno ab incarnatione domini M.º CC.º XXX.º Tercio.

Nos R[odericus], dei gratia Toletane sedis archiepiscopus hyspaniarum primas, subscribimus et confirmamus.

Ego M. archidiachonus Mageritensis conf. -Ego F. egidii Guadalfaiarensis   —424→   archidiaconus conf. -Ego R. petri canonicus. Ego A. melendi archidiaconus ygnacii et capelle confirmo, et iussi scribere pro me. -Ego Magister iohannes conf. -Ego N. canonicus conf. -Ego Willelmus conf. -Ego Benagias canonicus toletanus conf.

Ego B. Toletane Sedis archidiachonus conf. -Ego Didacus capata thesaurarius conf. -Ego Lupus fernandi conf. -Ego G[undisalvus] fernandi canonicus concedo, et iussi scribere pro me. -Ego Dominicus iuliani canonicus concedo [et] conf. -Ego Magister lupus de Segoncia canonicus toletanus conf. -Ego Blasius canonicus toletanus conf.




- 54 -

Madrid, Setiembre, 1234. -Archivo de Santo Domingo el Real. Escrituras originales del siglo XIII.

In dei nomine et eius gracia. Ego dona Menga diago en uno con mis filias connombradas Mari d.ezé dona flor, filias de don Munio é con sus tios don ferrand martinez é don Gil vendemos la meytad de la viña que hemos en corraleyos, que heredamos de D.º d.ez nuestro tio fi de dº martin de piqºs, á vos don Yague mames é á vuestra mulier dona Maria estevan; et est precium placibile LV morabetinos; unde jam sumus paccati et non remansit inter nos nisi pax. Alle[da]nios desta vina, de la I parte la carrera que va á reyas, et ex alia parte D.º J.º fi de Maria bermudo, et ex aliis duabus partibus las monyas de sancto Domingo.

Testes sunt de hoc, qui audierunt et viderunt, don Salvador fi de don Ramo, don Sebastian el burgales, Johannes sancho ierno de ferrando de coanca, J.º navarro el sellero, B.º fortun, don Rodrigo hermano de D.º J.º el abat, Don Adam el texedor.

Facta Carta in mense Septembris, era M.º CC.º LXXII, Regnante rege ferrando in Tolleto et in Castella, en Leon é en Galizia; dominus in mayadrit Rodrigo rodriguez, Alguacil G.º vicent, Sayon Martin esquierdo. Anton crérigo de sant Just, qui me fecit.

FIDEL FITA.