Daniel Moyano y Asturies
Virginia Gil Amate
A Daniel Moyano prestába-y dicir que n'Asturies s'atopaba comu en La Rioxa arxentina y nun ye que tengan daqué que ver les seques salines rioxanes cola lluvia asturiana, nin el paisaxe, el clima o l'hemisferiu, lo que recobró equí foi'l calor de la xente.
Moyano llegó por primer vez a Asturies en 1982 invitáu pola Universidá d'Uviéu al cursu de branu «Narrativa hispanoamericana», nesos díes recorrió estes costes buscando faros colos qu'allumar la novela qu'entós taba escribiendo, Libro de navíos y borrascas. Esta novela foi publicada, un añu depués, pola desapaecida editorial Noega de Xixón. Asina, con esta obra so l'esiliu, entamaba la fonda y llarga relación de Moyano con Asturies. Tres años depués regresó invitáu pola Universidá d'Uviéu y la Fundación Ortega y Gasset pa participar nun cursu sobre la obra d'Augusto Roa Bastos. Yá nun nos volvió abandonar.
En 1988 incorporóse al alcuentru de la Fundación Municipal de Cultura «Narrativa 80», impartió meses depués en collaboración con Carlos Hugo Mamonde, el seminariu «Literatura y política argentina». Nel 89, auspiciáu otra vegada pola Fundación Municipal de Cultura, impartía so primer taller de creación lliteraria y participaba nes «Jornadas sobre el cuento» qu'un grupu alumnos de Filoloxía organizaron na Universidá d'Uviéu.
Ente 1990 y 1991 formó parte de la nómina d'autores que fexeron posibles los «Encuentros Hispanoamericanos» y estrenaba'l so segundu taller lliterariu nel qu'alredor de setenta persones pasaben los díes escribiendo y, demanera, escuchando les sos pantástiques narraciones orales.
Daniel Moyano morrió en Madrid una mañana de xunetu de 1992 pero la so relación con esta tierra nun terminó, pervive na memoria de tolos que lu conociemos y escuchemos y continúa, agora comu al prencipiu, cola publicación d'Un sudaca na corte traducíu al asturiano por Lourdes Álvarez.
El volume que presentamos axunta relatos de dos dómines bien estremaes na trayectoria narrativa del autor. «El rescate»1 foi publicáu per vez primera en 1963, «Los mil díes»2 en 1964 y «Mio tíu sorría en nadal»3 en 1974. Los tres foron escritos y editaos n'Arxentina y son una bona muestra del facer lliterariu de Daniel Moyano onde los personaxes infantiles ocupen un llugar cimeru y la infancia se desplega comu l'únicu y perdíu ciercu de felicidá, casu de «Los mil díes» y «Mió tíu sorría en nadal». Mientres «El rescate» nos alluga nun mundu de velea onde'l tiempu tranca los personaxes nun círculu onde se repite ensin descansu'l fechu que marcó les so vides.
Los tres relatos, por embargu, xúnense na concepción de la esperanza metanes el fracasu. Ilusión de la que nun se puen desapegar los torturaos personaxes moyanianos. En «Mió tíu sorría en nadal» ésta va ser l'alcordanza de la única sorrisa del tíu: «Foi una sorrisa mui curtia, pero una verdadera sorrisa, has creyelo. Y qué guapo, mio Dios, paecía lo tíu aquella nueche»
(pp. 77-78); en «El rescate» la recuperación del fiyu na figura d'un asesín que fae que la madre protagonista termine, igual que'l tíu, sorriendo; y, por último, en «Los mil díes» onde un billete de mil pesos fadrá escaecer el desastre cuntáu hasta que s'alcontró: «Y de toes, namás aquella vegada vio abrise ente sí, comu un milagru que namás la infancia ye quien a facer, un mundu, sinón encantexáu, a lo menos tolerante pa colos suaños imposibles y abiertu a les poses necesaries»
(p. 88).
L'aniciu d'Un sudaca na corte foi publicáu, en castollán, na páxina de «Opinión» del diariu El País el 20 de mayu de 1988. Lo qu'empecipió siendo una breve crónica, de volunta subxetiva y abierta a la fabulación, pero crónica a la fin y a la postre, d'una audiencia real con motivu de la concesión del Premiu Cervantes a Carlos Fuentes tresformóse foliu ente foliu nun relatu de ficción qu'asina y too nun abandona la so xénesis primera. Ye dicir, enantes primaba la crónica ensin dexar de ser subxetiva, agora prima la ficción ensín dexar de ser crónica. Nuna casa de la cai San Vicente, n'Uviéu, l'artículu foi medrando hasta convertise nun relatu; mientres, Daniel Moyano, impartía el so primer taller de creación lliteraria.
El mundu rural de los relatos tresformóse n'urbanu, los personaxes anónimos en nomes claves de la hestoria de la lliteratura, el llinguaxe entemecióse con usos españoles, del realismu de primeres pasóse a una visión ente naif y humorística. En resumíes cuentes, l'autor colocóse detrás de los espeyos que deformen les imaxes pa veles na so verdadera dimensión, seique pa soportales, por supuestu, pa pódeles narrar.
Les coses variaron enforma dende 1963, too carnudo pa Moyano dende qu'en 1976 s'instala n'España, sicasí hai daqué que nun desapaeció: la mesma sensación de derrota, les mesmes ansies d'enferronase a la esperanza.
Hai otru elementu que se resiste a desapaecer de la visión que'l nuestru autor llanzaba sobre'l mundu: una mirada localizada nes zones marxinales, una visión que dende la provincia caltenía'l so raigón frente a les grandes metrópolis.
Pero calificar a un autor arxentín depués de 1960 na categoría de rexonal creaba numberosos conflictos. Pa emprimar esta clasificación nun yera del too inocente al estremar escritores conforme foran porteños o non, comu si los capitalinos nun reflexaran una parte del país y los provincianos sólo dieran cuenta de la contorna cercana. Narradores comu Antonio di Benedetto, Juan José Hernández o Daniel Moyano pasaron bona parte de la so carrera lliteraria intentando lluchar contra la crítica que los arrequexaba nel estrenchu caxón del folclorismo. Obra tres obra demostraron que, por aciu de la particular perspectiva que tou autor emplega según seyan les sos circunstancies, ellos obsevaben el mundu na so globalidá.
Por too ello y atendiendo al so orixen, Daniel Moyano paecía averáu a tar na llista de los llamaos autores rexonales. El divorciu hestóricu ente Buenos Aires y el restu del teritoriu nacional espardía pelligrosamente la so solombra, nesos años, sobre la crítica lliteraria y separtaba autores teniendo en cuenta'l so llugar de nacencia o residencia. D'esta mena nun encaxaben escritores que por influencies lliteraries, recursos estéticos y resoluciones narratives, formaben un grupu indivisible y, lo que ye más importante, taba embaxu esti plantegamientu la sospecha de que la universalidá quedaba pa los capitalinos, lo local, pa los rexonales.
Por embargu la cosmovisión narrativa de Moyano nun procede del rexonalismu lliterariu (nun ye paisaxista nin descriptiva la so obra) sinón de la renovación de les lletres hispanoamericanes; del espertar de los autores a una modernidá na que l'únicu paisaxe que puen reflexar ye'l caos pasáu, presente y futuru. Tal y comu señaló Iván Schulman, la desorientación caracteriza al héroe americanu d'anguañu, l'espaciu llaberínticu, el tiempu circular y demanera la soledá qu'Octavio Paz, siguiendo a Samuel Ramos, acolumbraba en 1950. Una soledá universal que propició los espacios oníricos de la Comala de Rulfo, el Macondo de García Márquez o tolos escenarios moyanianos de Hualacato a Minas Altas.
Moyano observa'l mundu dende la provincia y ruempe les fronteres d'ésta al convirtila en símbolu.
El nuestru autor ye, más bien, lo qu'Ernesto Sábato llama un escritor de la crisis. Ye dicir, actúa comu conciencia fabuladora del complexu mundu que lu arrodia y la so obra ye una metáfora poética y doliosa de lo real que pa Moyano ye la mesma realidá que describió Rafael Barret: «una realidá que deliria»
.
Pa construyir esta metáfora emplega lo que Roa Bastos llamó la poética de les variaciones, ye dicir, una búsqueda constante na forma qu'envuelve'l fondu del relatu. Les variaciones nun son un meru xuegu d'estilu sinón la indagación estética embredada a la comprensión, al analís. La forma narrativa tresfórmase nun verdaderu espeyu de les tribulaciones de los personaxes. Asina, les sos criatures enxamás nun dexaron de buscar un puntu nel que se concentre el so mediu dixebráu, un empielgu onde termine'l conflictu ente l'individu y el grupu social, ente personaxe y espaciu.
Destamiente, búscase la esperanza individual nun padre al que s'aguarda y nunca llega; en muyeres tan guapes comu eteries; nes probes muries d'una casa qu'a la fin esmorona; nel difusu recuerdu d'una sorrisa; nun billete de mil pesos que nun va durar tanto comu cuenta'l nenu o, inclusive, nel asesín d'un fiyu. Asina y too, cola sensación de tener vivío per enésima vegada la mesma esperiencia y con idénticu fracasu, los personaxes nun se dexen llevar pol desánimu. Siguen buscando'l cientru, la patria verdadera, l'esconxuru del destierru, el puente ente la maravía qu'ansíen y el desencantu nel que viven. Son los vencíos pero invictos
que señaló Roa Bastos, los que por más que la derrota se repita nun van proclamar nunca la so traxedia, nin en «Mio tíu sorría en nadal», nin en «El rescate», nin en «Los mil díes», nin nel tráxicu escritor d'Un sudaca na corte.