Se divide en dos partes: la primera es una colección de doctrinas, sentencias y pasajes de los más insignes y acreditados teólogos y jurisconsultos así españoles como extranjeros, que autorizan y confirman los principales puntos políticos que dejamos asentados en la Teoría, los cuales tanto por el aire de novedad que se les atribuye, como por sus resultados y consecuencias, parece y se puede conjeturar que han sido los que más desagradaron a los censores, provocaron su celo e influyeron en la severidad de su juicio. En la segunda se responde directamente a la calificación general con que mis jueces concluyen sus escritos, demostrando que la calificación, juicio y censura, pugna y no es en manera alguna conciliable con las ideas, intenciones y fines del autor, ni con las doctrinas de la obra, ni con los principios y reglas comúnmente recibidas en asuntos de historia y de crítica.
Empero, conviene advertir, que si bien en la Teoría de las Cortes se ha mostrado la verdad de las proposiciones principales que allí se asientan con pruebas históricas y documentos legítimos de la mayor excepción, sin haber hecho mucho aprecio de autoridades extrínsecas, que en este campo no son de gran peso y estima, sin embargo me pareció oportuno y aun necesario reunirlas en esta primera parte, con el propósito ya indicado en el núm. 33 del prólogo, a saber: para que se entienda que aquellas opiniones y doctrinas son viejas y antiquísimas, y cuánto se han engañado los que en nuestros días las calificaron de novedades peligrosas, haciendo los mayores esfuerzos para que recayese sobre ellas toda la odiosidad del ponzoñoso origen que les atribuyen, el cual, según ellos, no pudo ser otro que la razón desvariada, y la moderna, irreligiosa y turbulenta filosofía.
Debo igualmente prevenir que no es mi ánimo aprobar ni autorizar esas doctrinas y opiniones en toda su extensión: muchas de ellas son contrarias a mis ideas, y algunas se impugnan de propósito en la Teoría; las presento a los eruditos censores, esperando de su sinceridad que desistieran del empeño que han tomado en la proscripción de mi obra, al ver en los más famosos teólogos, y en libros corrientes, comunes y que andan en manos de todos las mismas doctrinas, y aun sentencias y opiniones más expuestas, fuertes y chocantes que las de la Teoría. También me prometo que procurarán modificar y corregir aquella cláusula en que dicen: «Que el autor de la Teoría ha intentado sacar unas consecuencias las más absurdas e inconexas, cuales no ocurrió sacar en tiempo alguno a ningún español, ni se ha oído jamás entre nosotros semejante lenguaje.»
El famoso teólogo parisiense Jacobo Almain: De Dominio naturali, civili, et eclesiastico: Jus gladii concessum est reipublicae ad sui conservationem.
«Potestas occidendi, quantum ad institutionem, non est positiva, quamvis sit positiva quantum ad commutationem certae personae, ut puta regi.
»Nulla communitas perfecta hanc potestatem a se abdicare potest, sicut nec singularis homo potestatem quam habet ad se conservandum esse.
»Princeps non occidit aucthoritate propria, necillam potestatem potest ei conferre respublica. Hinc dicit Gullielmus Parisiensis, quod dominium juridictionis principum est solum ministeriale, in ordine ad communitatem.»
El mismo, en el tratado de Authorit. concilii supra Papam, establece que la plenitud perpetua de la potestad eclesiástica reside en la iglesia, la cual subsiste siempre y nunca muere; debiendo verificarse lo que dice Aristóteles de la policía temporal: «Sicut in temporalibus loquitur Aristoteles, III Politic., 8º, dicens: quod regimen civitatis debet manere et consistere secundum ordinationem politicam, apud valentiorem partem ipsius civitatis... Ergo si concilium esset congregatum posset omnem potestatem exercere, quam potest Romanus Pontifex: alioquin Deus politiam ecclesiasticam, non bene instituiset: sicut mortuo rege sine haerede adulto, communitas potest exercere onmia quae rex potest in vita. Nec valet dicere: rex habet aucthoritatem ab hominibus quibus praest, qui sunt susceptivi oninis potestatis cujus rex est capax: non autem sit hic quia Summus Pontifex est a Deo. Hoc nihil est dictum: licet enim romanus Pontifex a Deo sit, tamen non est vero simile, quod Deus non reliquerit illam potestatem in ecclesia, sicut illa potestas politica residet inter homines unius regni.»
Juan Mayor: de Aucthorit, concilii: «Franciscus dicitur communiter rex totius regni Franciae, et non modo est super unam provintiam Galliae, sed super rotam categorematice, non obstante quod praecipua pars est super ipsum, a qua aucthoritatem habet quae non potest tollere ab eo regnum suum, sine rationabili et arduissima causa.»
«In regno, et in toto populo libero, est suprema et fontalis potestas inabrogabilis: in rege vero potestas ministerialis, honesto ministerio: et sic aliquo modo sun duae potestates.»
Concluye este autor, que no hay inconveniente en decir que en el reino existen dos supremas potestades: la una, actual y regular; la otra, para ciertos casos. Que el rey es el primero, supremo, y la cabeza del reino. «Non obstante quod populus liber est super regem casualiter, id est in casu quo regnum rex in tyrannidem converteret: et etiam incorrigibilis potest a populo deponi, tamquam a superiore potestate.
»Sic aliquo modo convenit potestas ecclesiae cum potestate populi unius regni, et aliquo modo differt. Nam quo ad superioritatem convenit, ita quod sicut populus virtualiter est super regem, et in casu, ut in rebus arduis, in quibus convocantur tres status regni, qui regem in casibus habent dirigere; sic in casibus arduis, concilium universale, rite congregatum habet leges obligatorias pontifici imponere.»
El maestro Francisco Victoria: Relect. 2, núm. 1º «Quaeritur: an potestas ecclesiastica sit per se in tota ecclesia, distinguendo Ecclesiam universalem a singularibus personis, eo modo quo concedunt, tum philosophi, tum theologi, et verum est, quod civilis potestas est immediate in tota republica.» Y en la relecc. De potestate civili, núms. 7, 8 y 10: «Constitutione ergo divina respublica hanc potestatem habet: causa vero materialis in qua hujusmodi potestas residet jure naturali, et divino est ipsa respublica, cui de se competit gubernare seipsam, et administrare, et omnes potestates suas in commune bonum, dirigere... Et quia haec potestas principaliter est in regibus, quibus respublica, conmisit vices suas, de regio principatu et potestate disputandum est... Cum respublica potestatem habeat in reipublicae partes, hac autem potestas per ipsam, multitudinem exerceri non potest, non enim commode posset leges condere, atque edicta proponere, lites dirimere, et transgresores punire, necesse ergo fuit ut potestatis administratio alicui, aut aliquibus commendarentur, qui hujusmodi curam gererent: et nihil refert, uni an pluribus commendetur. Ergo potuit commendari potestas, quae eadem est, quae reipublicae.» Y concluye que la república no puede abdicar esta potestad. «Si enim homo cedere non potest juri, et facultati se defendendi... etiam respublica nullo modo potest privari hujusmodi potestate tuendi se, et administrandi adversus injuriam, et suorum et exterorum, quod sine publicis potestatibus facere non potest.»
Y en la relect. 2ª De Indis, sive de jure belli, núms. 5 y 6. Hablando de las repúblicas perfectas quale est regnum, Castellae, et Aragoniae, dice: «Quaelibet respublica habet aucthoritatem judicendi, et inferendi bellum. Pro provatione est notandum, quod differentia est quantum ad hoc inter privatam personam, et rempublicam: quia privata persona habet quidem jus defendendi se, et sua: sed non habet jus vindicandi inuriam... Sed respublica habet aucthoritatem non solum defensionis, sed etiam vindicandi se, et suos et persequendi injurias. Quod probatur, quia ut Aristot tradit. III. Politic. respublica debet esse sibi sufficiens; sed non posset sufficienter conservare bonum publicum, et statum reipublicae si non possit vindicare injuriam, et anmadvertere in hostes... et ideo necessarium est ad commodam reram mortalium administrationem ut hac aucthoritas concedatur reipublicae... Tercia propositio eamdem aucthoritatem habet quantum ad hoc princeps, sicut respublica... Quia princeps non est nisi ex electione reipublicae, ergo gerit vicem, et aucthoritatem illius.»
El célebre Martín Azpilcueta, doctor Navarro, en la relec. cap. Novit De Indic. Notab. tert., núm. 83, define la potestad civil: «Potestas laica recte definitur, esse potestas naturaliter a Deo immediate data mortalium. communitati ad sese gubernandum in rebus naturalibus, ut bene beateque vivant secundum rationem. naturalem.» Entre otras razones con que prueba esta doctrina una es: «Deus fecit hominem animal rationale politicum... At hominum societas sine tali potestate conservari et augeri non poterat.» Añade que esta potestad civil está depositada en el pueblo o comunidad tan naturalmente, como en un particular la de defender su vida: «Potestas se, vitam, corpusque tuendi cum moderamine inculpatae tuteIae, a Deo naturaliter et immediate data est homini singulari. Ergo pari ratione potestas necessaria ad societatem hominum conservandam data est homini singulari. Ergo pari ratione potestas necessaria ad societatem hominum conservandam data est ei naturaliter et immediate.» Y en el núm. 100, hablando de la deposición de los reyes, refiere la opinión de los que decían: «Regna esse regibus suis potiora; imo et superiora casibus illis, quibus reges potestate sibi concessa abuterentur ad eorum destructionem, vel ad finem contrarium illius, ad quem regna illa se ipsis regibus concesserunt» Y luego añade: «Quod tamen brevitatis gratia aliter nec probo, nec extendo latius. Tametsi satis memini Jacobum Almainum dicere in cap. XV. De suprema Potest. Eccles. et latius in vesperis. Regnum non esse regis, sed communitatis: et ipsam regiam potestatem jure naturali esse ipsius communitatis, et non regis; ob idque non posse communitatem ab se penitus illas abdicare. Neque oblitus fuerim felicis illius diei quo id in longe frequentissimo studiosorum, et eruditorum conventu, non sine magno aplausu defendimus Salmanticae in illis praealtis conclusionibus, quas super cap. quae in Ecclesiarum, de Constit., anno 1528 defendimus.»
Y en el núm. 112: «Infertur, etiam lege naturali, etiam, omni lege civili et gentium, humana seclusa, quamlibet civitatem jurisdictionem et potestatem habere super singulos illius civitatis...» Núm. 113: «Facit pro hac illatione illud singularissimum dictum Baldi: si non est spes, quod superior defendat civitatem, vel non est in apparatu id faciendi, potest se civitas subdere alteri, et etiam per consecutionem acciipere unum regem cui se subdant: et hoc conceditur jure naturali. Unde hodie multa regna exemta sunt am imperio.» Concluye en el número 119. «Infertur, nullam communitatem posse abdicare se ita penitus ab hac jurisdictione sibi naturali lege indita, ut nullo casu eam resumere possit. Primo, quia nulla singularis persona potest renunciare potestati se defendendi secundum glos, sing. 1. pactum: ff. De pact. Ergo a fortiori nulla communitas publica poterit ita renunciare praedictae jurisdictioni data lege naturae ad sui defensionem publicam: quandoquidem utraque est concessa lege naturali: et magis necessaria et, utilis est defensio publica quam privata... Non obstat, quod multi populi videntur carere omnino jurisdictione, ut notatur in dicta 1. omnes populi... Quia non carent omnino jurisdictione, sed ejus usu: habent enim illam saltem in habitu, licet careant actu. Et ideo quoties inciderit casus, in quo populorum gubernationi non provideretur per eos, quibus electione, haereditate, vel alias concessus est usus jurisdictionis, poterunt ipsi ea uti, ut clare docuit Baldus.»
El docto P. Luis de Molina: De Justitia, Disput. 23, dice: «Concessa vero aliqui per rempublicam regia potestate, rex manet superior, non solum singularis reipublicae partibus sed et toti reipublicae, quo ad latitudinem potestatis sibi concessae, ita ut possit ea potestate uti, non solum in singulas reipublicae partes, sed etiam in totam rempublicam... Neque respublica potest ab eo auferre potestatem. concessam, vel eam minuere, aut Iegitimum usum. illius impedire... Si tamen Rex potestatem sibi non concessam vellet assumere, posset quidem respublica ei tanquam tyranno ea in parte resistere, perinde de cuivis alteri extranco qui respublicae injuriam vellet inferre. Ratio vero est quia neque rex ca in parte est respublica superior, nec respublica est illo inferior: sed manet ut se habebat antequam illi ullam concederet potestatem.»
Y en la Disput. 26: «Longe diversa est potestas quam respublica regi communicat, ab ea quam in se habet: potestque majorem vel minorem illi communicare, ut dictum est... Dicendum est, creato rege, non manere quidem duas potestates, quarum quaevis prodire possit immediate et integre in actum exercendae jurisdictionis ae regiminis in partes reipublicae: etenim quantum respublica concedit regi potestatis independentis in futurum a seipsa tantum sibi adimit potestatem quo ad immediatum illius usum. Nihilominus negandum non est manere duas potestates, unam in rege, alteram vero quasi habitualem in republica impeditam ab actu interim dum illa alia potestas perdurat, et tantum praecise impeditam quantum respublica independenter in posterum a se regi illi eam concessit. Abolita vero ea potestate, potest respublica integre uti sua potestate. Praeterea, illa perdurante, potest respublica illi resistere si aliquid injusti in rempublicam comittat, limites ve potestatis sibi concessae excedat. Potest etiam respublica exercede immediate quemcuraque usum suae potestatis quem, sibi reservaverit.» Añade en la Disput. 29, que a consecuencia de esta suprema autoridad puede la república deponer los reyes habiendo justa causa para ello: «Ex dictis infero ad summum pontificem... nec pertinere creare reges, et alias potestates laicas, nec etiam eas deponere, sed id pertinere ad respublicas ipsas, quarum ut est reges sibi constituere, sic etiam. est eos deponere, postulante id recta ratione, ocurrenteque justa et urgente causa.»
El Ilmo. Covarrubias: Pract quaest., cap. 1, núm. 2: «Prima conclusio: Temporalis potestas, civilisque jurisdictio, tota et suprema, penes ipsam rempublicam est idcirco is erit princeps temporalis, omnibusque suuperior reipublicae regimen habiturus, qui ab eadem republica fuerit electus, et constitus quod ex natura rei jure ipso gentium, et natura constat, nisi humanus ipse convictus pactione aliud induxerit.» Y Alfonso de Castro: De potest. leng. penal. lib. 1ª, cap. I: «Constat potestatem legem statuendi, jure naturae populo concessan esse.» En virtud de esta autoridad, dice el Sr. Covarrubias, cap. IV, núm. 3: que si el rey no enviase a los pueblos jueces y magistrados para su gobierno, pudieran los pueblos o en su nombre los ayuntamientos nombrar sus jueces: «Quod si rex ipse negligeret, aut omitteret judices et magistratus in civitates, aut populos mittere, ac destinare, tunc sane donec rex judices ordinarios mittat, populos ipse, ejusque nomine Decurionum Collegium judices poterit in eodem loco constituire, ac creare. Ea siquidem lege translata est jurisdictio a pepulis in regem, ut nihilominus apud ipsos populos maneat illud naturale jus constituendi sibi rectorem, quoties contigerit neminem a rege mitti... Quia populus jure naturali potestatem habet constituendi sibi magistratus, interim dum rex ipse non utitur potestate a populo in eum translata.» Fundado en los mismos principios concluye: «Posse rempublicam totius regni aut provintiae principem, et regem sibi electione assumere, quoties familia gentilicia, in quam consensu populorum regnandi jus translatum fuit jure sanguinis, prorsus defecerit. Redit etenin status reipublicae ad primaevum illud jus, quod ab initio mundi omnes populi obtinuere.»
El doctor eximio, en su docta y erudita obra titulada: Defensio fidei catholicae adversus Anglicanae sectoee errores, lib, 3, capítulo II, propone la cuestión: utrum principatus politicus immediate a Deo sit, seu ex divinaee institutione. Con cuyo motivo refuta la opinión del rey Jacobo de Inglaterra: «In qua rex serenissimus, non solum novo, et singulari modo opinatur, sed etiam acriter invehitur in Cardinalem Bellarm, eo quod aseruerit, non regibus aucthoritatem a Deo immediate, perinde ac pontificibus esse concessam. Asserit ergo ipse, regem non a populo, sed immediate a Deo suam potestatem. habere... Sed quanquam controversia hac ad fidei dogmata directe non pertineat... nihilominus diligenter tractanda et explicanda est... tum quia praedicta regis sententia, prout ab ipso asseritur, et intenditar, nova et singularis est, et ad exaggerandam temporalem potestatem, et spiritualem extenuandam videtur inventa: tum denique quia sententiam et illustris. Bellarmini, antiquam receptam, veram, ac necessariam esse censemus.»
Establece pues: «Suprema potestas civilis per se spectata, immediate quidem data est a Deo hominibus in civitatem, seu perfectam communitatem politicam congregatis: non quidem ex peculiari, et quasi positiva institutione, vel donatione omnino distincta a productione talis naturae, sed per naturalem consecutionem ex vi primae creationis ejus: ideoque ex vi talis donationis non est haec potestas in una persona, nec in peculari congregatione multarum, sed in toto perfecto populo, seu corpore communitatis. Haec resolutio quo ad omnes partes communis est, non solum theologorum, sed etiam jurisperitorum... Haec potestas politica naturalis est: quia, nulla etiam interveniente supernaturali revelatione aut fide, ex dictamine rationis naturalis agnosceretur haec potestas in humana republica, ut illius conservationi, et aequitati omnino necessaria. Signum igitur est esse in tali communitate ut proprietatem consequentem naturam, seu creationem, et naturalem ipsius institutionem.»
«Hinc evidens est, potestatem hac praecisse spectatam, ut est ab aucthore naturae quasi per naturalem consecutionem, non esse in una persona, nec in aliqua peculiari communitate, sive optimatum, sive quorumcumque ex populo, quia ex natura rei solum est haec potestas in communitate, quatenus ad illius conservatione necessaria est... Et ratio est manifesta, quia ex vi rationis naturalis nulla potest excogitari ratio cur haec potestas determinetur ad unam personam, vel ad certum numerum personarum infra totam communitatem, magis quam ad alium. Ergo ex vinaturalis concessionis solum est immediate in communitate. Declaratur denique quia ex vi solius rationis naturalis non determinatur principatus politicus ad monarchiam, vel aristocratiam, simplicem vel mixtam, quia nulla est ratio, quae definitum modum regiminis necessarium esse convincet. Quod usus ipse confirmat. Nam propterea diversae provintiae vel nationes, diversos etiam gubernationis modus elegerunt, et nulla illarum contra rationem, naturalem, aut contra immediatam Dei institutionem operatur. Quare signum est, potestatem politicam non esse a Deo immediate donatam uni personae, principi, regi, aut imperatori... Quocirca potestas hac, prout a Deo immediate datur communitati, juxta modum loquendi jurisperiltorum, dici potest de jure naturali negative, non positive, vel potius de jure naturale concedente, non simpliciter praecipiente. Quia nimirum jus naturale dat quidem per se, et immediate hanc potestatem communitati, non tamen absoluto praecipit, ut in illa semper maneat, neque ut per illam talis potestas immediate exerceatur, sed solum quandiu eadem communitas aliud non decreverit.»
Continua respondiendo a los argumentos propuestos por el rey Jacobo contra esta doctrina de Belarmino, especialmente con relación a lo que había dicho, que aunque el pueblo había trasladado al Rey sus derechos y suprema potestad, sin embargo, la conservaba siempre habitualmente para usar de ella y ejercerla en ciertos casos; esta sentencia dice el Rey: «Et seditionum fundamentum, factiosis, ac rebellibus avidissime arripiendum. Quia si princeps a populo suam potestatem haberet, posset populus in princiem insurgere, seque in libertatem, vendicare, quandocumque ipsi videretur, nimirum fretus eodem jure, et potestate, quam in regem transtulit. Praesertim cum Bellarminus dicat populum nunquam ita quam potestatem in regem transferre, quin illam ibi in habitud retineat, ut in certis casibus etiam actu recipere possit... Respondemus, nullam ex his incommodis sequi ex resolutione, sententiave proposita. Nam in primis negamus, ex ea ocasionem rebellionum, aut seditionum contra legitimos principes populo dari: nam postquam populos suam potestatem in regem transtulit. non potest juste eadem potestate fretus suo arbitrio, seu quoties voluerit, se in libertatem vendicare... Quod vero Bellarminus ex Navarro dixit, populum nunquam ita suam potestatem in principem transferre, quin eam in habitu retineat, ut ea in certis casibus uti possit, neque contrarium est, nec fundamentum populi praebet ad se pro libito in libertatem vindicandunn. Quia Bellarminus non simpliciter dicit, retinere populum potestatem in habitu ad quoscumque actus pro libita et quoties velit exercendos, sed cum magna limitatione, et circunspectione dixit in certis casibus. Qui casus inteligendi sunt, vel juxta conditiones prioris contractus, vel juxta exigentiam naturalis justitiae, nam pacta, et conventa juxta servanda sunt. Et ideo si populus transtulit potestatem in regem, reservando eam sibi pro aliquibus gravioribus causis, aut negotiis, in eis licite poterit ea uti, et jus suum conservare. Oportebit autem, ut de tali jure, vel antiquis et certis instrumentis, vel immemorabili consuetudine sufficienter constet. Et eadem ratione vi rex justam suam potestatem in tyrannidem verteret, illa in manifestam civitatis perniciem abutendo, posset populus naturali potestate ad se defendendum uti, hac enim nunquam se privabit.»
El Tostado: III Reg. XII, quaest. VIII, reconoció esta potestad natural en el pueblo de Israel; y asienta que en virtud de ella, lícitamente pudieron separarse de Roboan: «Respondendum quod recesserunt Israelitae sinc peccato a Roboam: et causa est quia cuilibet est permissa defensio a Deo, legitime habita. Qui ergo non est servus, non cogitur a Deo servire alicui: sed Israelitae erant liberi, et habebant reges super se, non ut Dominus sed ut rectores. Si igitur reges eorum vellent subjicere eos in servitutem, vel gravare supra modum, licite poterant recedere ab iis, sicut quaelibet gens potest reccedere a rege suo, quando fuerit valde injustus.» Y en la quaest. IX: «Respondendum quod non licebat istis decem tribubus reccedere a Roboam nisi ipse aliquid egisset dignum discessione regni. Istud autem poterat esse quandocumque nimis gravaret subditos suos. Unde si a principio respondisset male Roboam sicut respondit, poterant licite recedere ab eo Israelitae, sicut fecerunt. Si autem non respondisset male, non habebant tunc justam causaum recedendi. Si tamen postea gravaret subditos, quamquam a principio bene respondisset, poterant recedere eb eo, quocumque tempore gravaret illos. Illud autem non erat speciale in Roboam, sed etiam si Salomon vel David gravaret nimis populum tributis vel servitute alia, poterant recedere ab eo, licet isti essent reges uncti a Deo, quia populus non erat servus eorum, sed subditus.»
Don Fernando Vázquez Menchaca, sabio jurisconsulto, ministro del rey don Felipe II en el Consejo Real, y enviado por aquel príncipe al Santo Concilio de Trento, en su obra dedicada al Rey Católico en 1554, Controvers. ilustr. lib. 2º, capítulo LXXXII, núm. 2º y siguientes, escribe: «Licet initio hominum nulli nascerentur servi, aut aliene potestati, ditioni imperio, jurisditioni subditi ac obnoxii, tamen plerique hominum qui legibus aut moribus reguntur, caeperunt Principibus magistratibusque se suaque commitere: idque non tam ipsorum, principum gratia, quam ob propriam ipsorum subditorum utilitatem factum inteligendum est. Sed et alii subditi esse caeperunt vi et bello. Sed sive vi, sive sponte sua subditi esse coepissent, non dubium est quin possent, in suam laxitatem sese recipere ac vindicare. Sive enim vi subacti sunt, vi quoque aut clam, aut alio quovis modo, ut sese in suam laxitatem recipere possint, par est: sive etiam sponte sua se subjecerint alienae ditioni ac potestati, cum id ob ipsorum subditorum utilitatem initio factum fuerit, ei renunciare atque ab ea recedere eis liberum esse par est: sicque ab eas subjectione poterunt se in suam laxitatem recipere ac eripere, vel palam, vel clam, vel dolo, vel vi aut armis. Nihil enim tam naturale est, quam unumquodque eo modo dissolvi quo coligatum fuit: omnisque res per quascuraque causas nascitur, per easdem dissolvitur. Sicque, ut jure civile inspecto, matrimonium in sui tam productione quam resolutione liberum erat, l. neque ab initio, c. de nupt.: ita et regnum sponte concessum tandiu permaneat, quandiu subditi quoque in eadem voluntate permanserint, non ultra: ergo sive vi aut doIo fuerint subacti, vi similiter aut dolo; sive sponte ac palam, sponte quoque ac palam potuerunt ad suam laxitatem reverti: et facilius cum sponte sua se subjecerant ad suam utilitatem suique commodam gubernationem: nam tunc propriae utilitati renuntiare, et ab ea recedere liberrimum esse debet. Nec enim quisquam voluntati et arbitrio suo eam legem imponere potest, a qua sibi recedere non liceat... Neque quemquam movere debet illud: per me reges regnant, et conditores legum justa decernunt: nam respondebo, quod et per cumdem Deum optimum maximum ejusque permissu regnare desinit quoad eos viros vel populos ille princeps, a cujus ditione et imperio illi sesse subduxerunt: nec est cur magis nutu Dei subjectionem contigisse dicamus, quam subjectiones longe sint favorabiliores.» Y en el capítulo LXXXIX, núm. 60, respondiendo al argumento tomado del derecho de prescripción, dice: «Talis praescriptio resolvitud aut rescinditur voluntate seu poenitentia ipsorum civium in quibus exercetur: nam omnis jurisdictio est ad meram subditorum tantum, non etiam ad regentium utilitatem ut tradunt Plato, Cicero, Santo Thomas, Sanctus Ireneus, et denique est communis opinio tam sanctorum doctorum, quam Philosophorum et omnium scribentium. Quidquid autem ad nostram utilitatem receptum est tamdiu durare debet, quamdiu nobis placuerit et non ultra, id que libere repudiare, prodigere, et objicere possumus. Omnes enim bomines aeque liberi sunt, et ad suam duntaxat utilitatem sese aliorum submittunt jurisdictioni, non quo minus, sed quo magis libertate sua potiantur, dum principura armis, potentia et consilio adversus facinoresos concives, vel exteros tuentur. Ergo si quoties libitum esset non liceret ab ea subjectione sic sponte facta discedere, jam ea ad suam utilitatem duntaxat facta, in laesionem et perniciem suam contra omne jus omnemque rationem converteretur.»
1º. San Gregorio Magno, en Tajón, obispo de Zaragoza: sentent., lib. II, capítulo XXXII, dice: «Sciendum, quod antiqui patres nostri, non tam reges hominum, quam pastores pecorum fuisse memorantur. Quuam Noe dominus, filiisque ejus post diluvium diceret, crescite, et multiplicamini, et implete terram, subdidit, et terror vester, ac tremor sit super cuncta animalia toerrae. Homo quippe animalibus irationabilibus, non autem caeteris hominibus naturae praelatus, est. Idcirco ei dicitur, ut ab animalibus, et non ab homine timeatur: quia contra naturam superbire est, ab aequali belle timeri.»
2º. Álvaro Pelagio: De planctu ecclesiae, lib. I, art. LIX, habiendo establecido, que ni la sociedad humana, ni el orden, ni la paz, ni el bien común se puede conservar sin algún género de gobierno, dice del Reino: «Hoc tamen regimen hominum quidam recta via, quidam vero perversa sunt assecuti. Recta quidem pervenit quis ad regnum, quando vel ex condicto, vel communi consensu multitudinis praeficitur: vel propter hoc ex ipsius Dei speciali ordinatione, ut in populo israëlitico factum est.» Y el art. LII: «Potestas autem regia temporalis, quae est ex jure humano, communicata est quibusdam hominibus, qui sunt instituti rectores aliorum, vel ex ordinatione solum et communi consensu alicujus communitatis hominum, sicut in populis gentium, vel interveniente cum hoc speciali ordinatione seu concessione divina, sicut in populo Israël.»
4º. El célebre teólogo Juan Mayor: De potestate Papoe in temporalibus: hablando del derecho de vida y muerte De jure gladii, que es una parte de la suprema potestad de los reyes. «Patet quod reges non capiunt potestatem hujus gladii materialis a Pontifice maximo, sed a consensu populi mediate, vel inmediate.»
5º. El cardenal Cayetano: 1, 2, quaest. 30, art. 3º: «Seclusa divina lege, in multitudine generis humani nullus est princeps, sed ipsa multitudo commune bonum primo respicit per se ipsam, vel commitit alteri: alioquin non princeps, sed tyrannus esset qui multitudini praeset.» Ib. 2, 2, quaest. L, art. 1º: «Ad electionem signidem populi spectat secundum naturale jus, an populares, an optimatum, an regale sit futurum regimen... Regimen autem regium a populi quidem electione dependet, qui vota sua, et potestatem in eum transtulerant, et propterea vices populi gerere dicitur»
6º. El maestro Francisco Vitoria: De potestate Ecclesiae, núm. 2. «Differentia est inter potestatem civilem, et potestatem ecclesiasticam: quia potestas civilis habet ortum a republica, quia est in finem naturalem reipublicae.» Y en otra parte: De potestate civili, núm. 12: «Tota respublica potest puniri licite pro peccato regis... Quia postquam rex a republica constituitur, si quid ille insolenter commitat, imputatur reipublicae: tenetur enim respublica non commitere hanc potestatem nisi ei, qui juste exerceat, et utatur potestate, alias periculo se committit.» Y el núm. 14: «Major pars reipublicae regem supra totam rempublicam constituere potest, aliis invitis... Si enim respublica suam potestatem uni alieni mandare potest, et hoc propter utilitatem reipublicae, certum est non obstare, dissensus unius aut paucorum, quominus caeteri providere possint bono reipublicae: alias non esset sufficienter consultum reipublicae, si consensus omnium exigeretur, cum ille in multitudine, aut vix, aut nunquam contingat. Satis ergo est ut major pars conveniat in unum, ut jure aliquid fiat.»
7º. En la reelección 1ª De Indis, número 1º, después de haber expuesto los orígenes de los imperios y las causas que pudieron influir en el establecimiento de la autoridad política, dice: «Sive quod verisimilius est, ex consensu mutuo gentium, diversae familiae occupaverunt diversas provintias... sive convenientibus in unum aliquibus in unam rempublicam ex consensu communi sibi constituerunt principem: certum est enim vel his, vel aliis non dissimillibus modis dominia et imperia incoepisse in mundo, ac postea, vel jure haereditario, vel jure belli, vel aliquo alio titulo derivata esse usque ad nostram aetatem.» Y hablando de los títulos legítimos en que se puede fundar la autoridad de los Reyes de España sobre los indios, dice al número 16: «Alius titulus posset esse per veram, et voluntariam electionem, puta si barbari ipsi intelligentes prudentem administrationem, et humanitatem Hispanorum, ultro vellent accipere in principem regem Hispaniae tan Domini quam alii. Hoc enim fieri posset, et esset legitimus titulus etiam de lege naturali. Quaelibet enim respublica nostra sibi constituere Dominum: nec ad hoc esset neccesarius consensus, majoris partis: quia sicut alias disputabimus, in his quae spectant ad bonum reipublicae, illa quae constituuntur a majori parte, tenent, etiam aliis contradicentibus: alias nihil posset geri pro utilitate reipublicae, cum difficile sit, ut omnes conveniant in unam sententiam.»
8º. El doctor Navarro, relec. cap. Novit. De judiciis: Notab. tert., núm. 145 y siguientes, tratando de la diferencia entre la potestad eclesiástica y civil, dice: «Esse item aliam differentiam singularem inter has duas potestates, scilicet quod licet utraque hodie quaeratur, et accipiatur a Deo mediate, longe tamen mediatius laica, quam ecclesiastica. Laica enim accipitur mediante electione communitatis expresa vel tacita, qua quod suum erat alii concesit, vel mediante successione in tali electione fundata... Infertur, non videri verum in quod quidam eruditi nove dixerunt, scilicet, non solum communitates, sed etiam reges suam potestatem capere a Deo immediate: quoniam primo nemo negare potest regiam potestatem fuisse ante reges in ipsa hominum conviventium communitate... Deinde quod reges fiunt aut electione, aut successione, et ita mediante aliqua re creata... Non obstat illud sapient. 8, per me reges regnant. Et illud ad Rom. 13. Omnis potestas a Deo est: quoniam ad summum, solum probant potestatem regiam creatam esse immediate a Deo, non autem ab eo immediate illi, aut ille homini datam. Per Deum quidem regnan reges aetatis nostrae, quia regnant per potestatem, quam habent ab ipso immediate creatam, sed mediate acceptam successione scilicet, ut fere omnes reges christiani: aut electione, ut imperator et aliquod alli.»
9º. El maestro Alfonso de Castro, religioso franciscano, teólogo en el Santo Concilio de Trento, De potestate legis poenalis, lib. 1º, cap. I, fol. 7, edit. Salmant. 1551, habiendo hablado del origen de la potestad eclesiástica, dice de la civil: «Est alia potestas laica, cujus hic solus est finis, ut populum in pace custodiat: et haec potestas licet sit semper a Deo, non tamen immediate, sed saepe per populi consensum, a quo primum Deo annuente aut permittente illam acoepit, nec majorem quam illi populus ab initio concessit... Jure naturae etiam postquam illa depravata fuit, nillus est populi rex aut dominus, sed hi principatus, aut dominia, quae juste tenunteur ex populi consensu evenerunt. Primus rex, qui est a Deo hominibus datus; ut regum narrat historia, non nisi populo primum petenti fuit illi concessus. Deinde populi varii, varios sibi reges elegerunt, eos videlicet, ut Justinus in principio suae historiae refert, qui prudentia et rectis moribus reliquos excedebant, et qui rectius rempublicam gubernare possent. Postea vero, quia apud multos regnum in tyrannidem versum est, regni nomen multi populi debere curarunt, et gubernandi potestatem, non uni soli homini, sed multis commiserunt. Qui gubernandi modus non unus ubique servatus est, quoniam una respublica pauculis aliquod hanc rem delegavit, alia multis, sed qui omnes essent ex optimatibus, pars ex mediocribus, pars ex infima plebe. Quocumque autem modo haec plebs agatur, constat illam gubernandi potestatem, quae justa dicenda est, ex populi consensu esse ortam: et inde sequitur ut potestas, quae nullam habuit ex populi consensu originem, non justa, sed tyrannica sit dicenda.»
10. El erudito teólogo Pedro Soto, en su excelente obra titulada Defensio Catholica confes., que escribió en Trento, donde murió, en el cap. XII dice: «Natura omnes docuit, ut scilicet quam primum multitudo in unum coire voluerit, eligat ipsa sibi eum, qui inter omnes prudentia, et virtute caeteris prestantiorem, et quoniam natura nos non tantum in quibusdam doctos, in his scilicet primis principiis, sed multo magis disciplinabiles etiam condidit ut ex naturali illi lumine accedente experientia, attentione, atque solertia, plura vel ad invenire, vel doceri possemus, hinc factum est, ut hi quos sapientiores et meliores sibi praefecerunt, alii ea, quae ad quietem, atque tranquilitatem, et vitam in virtute agendam expedientia judicarent constituere possent, et aliis tanquam praecepta quaedam artis recte vivendi proponere: et ad haec quae utilia, vel singulis vel reipublicae sunt perversos et malefactores tanquam indisciplinatos pueros servanda verbere et correctione cogere. Haec, sunt origines et radices secularis potestatis ex bis quamquam diversi mode attemperantis, ut modo ex electione vel totius populi vel pau-corum modo ex sucessione potestates seculares constituerentur, manat eorum aucthoritas, et potestas, his nititur. Quaecumque itaque ratione legitime in aliquem deferatur pietas, haec a prima illa voluntate et electione pendet populorum: et quacumque via princeps successerit, non aliter se habere debet nec aliter estimare se, ad hoc pervenisse quam voluntate eorum quibus praest: quae et praecessit primo in origine, et postea adest cum illi parent. Ex his fontibus, ex his fundamentis agnoscendum est quanta sit haec potestas, quousque perveniat, quem gradum et locum teneat in ecclesia Christi.»
11. Nicolás Cusano, De concord. cath., libro 2º, cap. XIV: «Cum natura omnes sint liberi, tunc omnes principatus sive consistat in lege scripta, sive viva apud principem, per quem principatum coercentur a malis subditi, et eorum regulatur libertas ad bonum metu poenarum est a sola concordantia et consensu subjectivo. Nam si natura aeque potentes, et aeque liberi homines sunt: vera et ordinata potestas unius communis aeque potentis naturaliter, non nisi electione et consensu aliorum constitui potest.» Y lib. III, praefat.: «Naturali quodam instinctu praesidentia sapientum et subjectio insipientum redacta ad concordiam existit per communes leges, quarum ipsi sapientes maxime auctores, conservatores et executores existunt: aliorum omnium ad hoc per voluntariam subjectionem concurrente assensu... tunc ipse omnis principatus, sive monarchicus per unum, sive aristocraticus plurium sapientum, sive politicos omnium civium simulet cujuslibet secundum suum gradum, quando secundum voluntatem subjectorum existit, ad communem tendens utilitatem, temperatus et justus dicitur. Si autem praeter voluntatem subjectorum, ad propriam tendens utilitatem principatus existit, intemperatus existit.»
12. Domingo Soto, De justitia et jure, lib. 1º quaest. 1ª, art. 3, exponiendo la diferencia que hay entre la potestad eclesiástica y la civil, dice: «Seculares autem reges ac monarchae secus habent. Hanc enim a Deo proxime et quod ajunt immediate creati sunt praeter Saulem ac Davidem ejusque prosapiam, cui sceptrum ipse commissit. Sed ut habetur I. quod placuit de constit. princip. reges de principes a populo creati sunt, in quo suum transtulit imperium ac potestatem: unde verbum illud quod apud sapientem ex proverb. 8, supra citatum, per me reges regnant &c. non aliter intelligendum est, quam quod ab ipso tanquam naturalis juris aucthore donatum mortalibus est, ut unaquaeque respublica, se ipsam regendi habeat arbitrium: ac subinde, ubi ratio, quae spiramen etiam est divini numinis postulaberit, in alium suam transmittat potestatem.» Y libro 4º, quaest 4ª, art. 1º: «Staque potestas illa spiritualis, nec facta est a republica, nec per rempublicam derivata, sed a solo per se Christo. Potestatem autem civilem Deus per legem naturalem quae suae sempiterne participatio est, ordinavit. Hoc autem sic patet: Deus per naturam dedit rebus singulis facultatem se conservandi suisque resistendi contrariis, non modo quantum ad incolumitatem temporalis salutis, verum et per ejus gratiam quantum ad prosperitatem spiritualis. Hanc autem hominis facultatem cum exequi commode dispersi nequirent adjecit eis instinetum gregatim vivendi ut adunati alii aliis sufficerent: congregata vero respublica neutiquan se poterat gubernare hostesque propulsare, malefactorumque audaciam cohibere nisi magistratus deligeret, quibus suam tribuerit facultatem... Ergo eadem ratione docta divinitusque instructae respublicae aliae annales consules aliae alias publicarum administrationum forms sibi constituerunt. Atque eodem jure quaelibet potuit ac debuit ubi expedire cognosset totam suam potestatem imperium in unum regem transferre. Ecce quemadmodum publica civilis potestas ordinario Dei est. Non quod respublicae non creavit principes sed quod id fecerit divinitus erudita.»
Menchaca, hablando del origen de la autoridad de los príncipes, dice, controvers. ilustr., 2ª part., lib. 4, cap. I, número 2: «Merum imperium cum penes populum antea esset, necessitas ipsa coegit ut ad senatum transvolaret eique reipublicae cura incumberet: quia non facile populus in unum convenire poterat, vel longe frequentius de rebus publicis consultari: necessitas erat, quam populus universus convocari posset: necessitas erat, quam populus universus convocari posset: quinimo ipsa necessitas seditionis factionumque vitandarum causa impulit, ut reipublicae cura ab ipso senatu ad unum principem transferretur. Sicque merum imperium quod antea penes populum erat, hodie penes populum erat, nihil aliud esse inteligebatur quam summa potestas vitae, et necis, dummodo nihil injuria fieret, ita et hodie idem sit: nam populus non potuit plus juris in principem transferre quam ipse haberet.» Y en la proefat., número 125, excita esta cuestión: «An sub principe vivere omnibus hominibus neccessum sit?» Responde que no es necesario ni por derecho natural ni de gentes, y concluye: «Ergo si in aliqua civitate libera cives convenirent ne ullum haberent principem, magistratum aut judicem, sed quod quando inter duos coincives, vel inter plures esset lis civilis vel criminalis, tam reliqui concives, judices aut arbitri essent illius litis, talis conventio et regimen proculdubio valeret, ut nec video quid possit huic rei impedimento esse... et haec est illa naturalis libertas hominibus a Deo optimo maximo data. Sed talem conventionem, aut regimen nullus unquam inveniet prohibitam jure divino, naturali, vel gentium: ergo remanet libera et sub arbitrio cujusque populi liberi, qui jus civile sibi possit hodie adoptare, et cras repudiera.» Y en los núms. 114, 120, 122, hablando del reino: «Verum his principatus naturaliter loquendo descendit immediate ab hominum concessione factu vel delecto, concurrente Dei permissu et ordinatione. Potest tamen fere et non raro expedit mutari et variari quo ad regentium personas, quod ad tempora, loca, causas, modosque regendi et administrandi... Hic autem omnes et similes legitime reges, regentes, rectores, principes, judices, imperatores, quocumque nomine aut voce nuncupentur, non propter se aut suam utilitatem, sed propter cives, civiumve utilitatem, creati, delecti, aut dati inteligantur. Ergo quod reges sint dati vel creati in hunc sensum et defendi et accipi oportet quod mente ipsius tacita, tacitoque ejus jussu permissu vel imperio dentur, fiant, creentur, eligantur ab hominibus?»
13. Y cap. XLI, núm. 29: «Omnis principatus, regnum, imperium, jurisdictio est de jure positivo, et jure gentium secundario, non de jure naturali aut divino, nec de jure gentium primaevo... Ergo quod cap. 8, proberb. dicitur: Per me reges regnant, ut verissimum ita quoque indubitatum est: sed intelligendum, quod Deus tanquam causa universilis in omni regno imperio principatu et jurisdictione concurrit, non secus quam concurrit in omnibus reliquis rebus humanis, maximis, mediis et minimis, quae omnia per eum fiunt, ejus sponte et motu, jussu vel permissu.» Y concluye: «Omnia ea quae hodie sunt juris gentium secundarii non esse aeterna et incommutabilia, non magis quam ea quae sunt meri juris civilis et consequenter in desuetudinem posse abire: unde fit, ut omnes mundi principatus profani, omnesque jurisdictiones in desuetudinem similiter possent abire.»
14. El Ilmo. Covarrubias, padre también del Concilio Tridentino, Pract, quoest: cap. 1, núm. 2, 3 y 4: «Hujus vero civilis societatis et reipublicae rector ab alio quam ab ipsamet republica constitui non potest juste et absque tyrannide. Siquidem ab ipso Deo constitutus non est, nec electus quilibet civili so societi immediate rex aut princeps... praeter hos saulum ejusque posteros nullus unquam rex aut princeps a Deo immediate constitutus est... Ergo quaelibet respublica divinitus lumine nature erudita civilem potestatem, quam habet, potest et debet in alium vel aliis transferre qui regum, principum, consulum aut aliorum magistratuum titulis ipsius communitatis regimen suscipiat.»
«Ad justi principatus rationem qua a libero reipublicae communitatis consensu deducitur: satis est plebis, vel optimatum, suffragiis, aut deinque haereditaria successione jure primogenii gentillitii, regiam dignitatem deferri. Haec conclusio duas sortitur a partes: utraque tamen eadem justitiae rationem habet, consensum, scilicet populi et reipublicae expresum vel tacitum... Reges ergo et principes ab origine mundi populorum suffragiis creabantur; quod est Justino, lib. I, constat... Nec enim ad regiam majestatem et excelsum dignitatis locum ambitio popularis, sed spectata inter bonos virtus ipsa erexit... Atque ita jure ipso naturali et humano, nisi alium moribus aut speciali lege a populo lata institutum fuerit regum et principum creandorum jus ad populorum suffragia est omnino referendum.»
15. El maestro Dávila, erudito teólogo, trinitario calzado, en su obra De juribus principalibus defendendis, et moderandis juste; ad catholicum Hispaniarum regem Philipum II: Matrit. MDXCI., quoest, 2, núm. 39: «Potestas saecularis etsi verum habeat efficatiam et a divina Providentia ortum traxerit humana dominatio: caeterum quod in speciali hoc vel illo modo respublica gubernetur, hoc vel altero genere dominationis, et quod hic princeps sit, hoc procedit jure humano a reipublicae liberae acceptione, sed non a Deo immediate sicut pontificalis potestas.» Y quaest 8, núm. 5: «Est differentia inter secularem et ecclesiasticam rempublicam: nam haec jure divino constitutos habet praepositos, et ideo non dependet eorum jurisdictio a republica, sed Deus immediate illam concedit Pontifici, et episcopis... At secularis respublica ipsa sibi, et nominat gubernatores, et eis dat jurisdictionem, limitaque et extendit illam ad suum placitum, eo quod jure humano nitatur substantialiter haec, potestas hominem secularium in homines, quia omnes natura par est sunt, et sola subjectio spontanea facit superiores quosdam. aliis: quamvis imperet Deus interius Providentia divina, et coadjubet ad hanc gubernationem secularem.»
16. El eximio doctor De legib., lib. 3, cap. 5: «Sequitur ex dictis potestatem civilem quoties in uno homine vel principe reperitur legitimo ac ordinario jure a populo et communitate manasse vel proxime vel remote: nec posse aliter haberi ut juxta sic. Haec sententia communis jurisperit... Ratio ex dictis est, quia haec potestas ex natura rei est immediate in communitate, ergo ut juste incipiat esse in aliqua persona tanquam in supremo principe, necesse est ut ex consensu communitatis illi tribuatur.» Puede leerse lo que este doctísimo teólogo escribe largamente en los capítulos I, II y III, lib. 3: Defens, fidei cathol, adversus anglicana sectae errores, con motivo de la siguiente cuestión: «Utrum principatus politicus immediate a Deo sit, seu ex divina institutione» cuya conclusión es muy notable: «Ex quibus tandem concluditur nullum regem vel monarcham habere vel habuisse, secundum ordinariam legem immediate a Deo vel ex divina institutione, politicum principatum sed mediante humana voluntate et institutione. Hoc est egregium theologiae axioma, non per irrissionem ut rex protulit, sed vere quia recte intellectum verissimum est et ad intelligendos fines et limites civilis potestatis maxime necessarium.»
17. El P. Luis de Molina: De justitia, disput. 20, tract. Z: «Quaedam potestas est quae ortum habet ex solo jure naturali, qua de causa potestas naturalis dicitur. Talis est potestas patris in filios et in alies descendentes. Alia vero est quae habet ortum ex hominum voluntate se illi subjicere volentium: et id circo civilis potestas appellatur. Ex enim ipso quad homines ad unam rempublicam seu congregationem constituendam adunantur, respublica ipsa habet potestatem in singular partes, potestque tota respublica eam potestatem quam habet transferre in unum quemdam aut plures qui eam regant. Indeque ortum habuerunt legitime regum potestates, majores vel minores, prot a rebus ipsis publicis cum pleniori, aut minus plena potestate instituti sint.» Y en la Disput. 23: «Quia vero respublica, secundum se totam exercere non potest potestatem hanc in suas partes, lumen ipsum naturae docet, in reipublicae arbitrio esse positum, committere aliqui vel aliquibus regimen et potestatem supra se ipsam, pro ut voluerit, expedireque judicaverit. Hinc habuerunt ortum variae regimina justa quae in diversis republicis conspiciuntur unaquaque eligente, constituenteque sibi regimen, tradente supra se majorem aut minorem potestatem, pro suo arbitratu.» Y Disput. 26: «Dicendum tum regiam, tum quamlibet aliam supremam civilem potestatem, quam pro arbitratu respublica sibi elegerit esse immediate a republica et mediante a Deo per lumen naturale et potestatem quam reipublicae concessit ut sibi deligeret civilem potestatem prout vellet expedireque judicaret. Quare descendit a jure naturali: est tamen simpliciter de jure humano reipublicae pro arbitratu sibi diligentis, non solum personam aut personas quibus tribuat potestatem, sed etiam modum, quantitatem ae durationem talis potestatis... Non est eadem ratio de suprema civili potestate ut non sit de jure humano et de suprema ecclesiastica potestate Summi Pontificis. Potestas namque Summi Pontificis nec constituitur ab ecclesia nec ab ea variari, minui, aut coarctari potest... Aut vero suprema civilis potestas constituitur a republica talis, vel talis, et tanta vel tanta, hocque vel illo modo restricta, et descendens ab alio aut ab aliis pro ipsius reipublicae arbitrio.» Porque como escribe Pedro de Rivadeneira, lib. 1: De las virtudes del príncipe cristiano, capítulo 21: «Averiguada cosa es en buena filosofía que ninguna cosa tiene más virtud para obrar de la que recibe de sus causas; y como todas las causas del gobierno de los príncipes seglares, sean naturales y humanas, porque la causa eficiente es la elección del pueblo, y la inmediata final es la paz y tranquilidad temporal de la república, síguese que no se pueden ellos extender a cosa que sea sobrenatural y divina, porque excede su potestad, la cual, como dijimos, depende de causas naturales y humanas. Y por esto el apóstol San Pedro llama la potestad seglar humana criatura o creación, porque se instituyó por consentimiento, costumbre y ley de hombres.»
18. Dijo a este propósito el maestro Fr. Luis de León, Expos. de Job., capítulo XXXIV, vers. 13: «Si los príncipes y regidores del mundo son en sus oficios muchas veces injustos, es porque les es advenedizo y como extraño el oficio, porque ninguno por su naturaleza es rey y todos lo son, o por voluntad de los hombres o por su violencia.» Esto es puntualmente lo que con más extensión enseña el ilustrísimo Bossuet en su política Sagrada, lib. 2, propos. 4: «Al imperio doméstico y patriarcal sucedió bien pronto el de los reyes, gobierno que tuvo su origen del consentimiento de los pueblos o de la fuerza de las armas»; lo que confirma con varios ejemplos. Así fue que el pueblo de Dios transmitió toda la autoridad nacional a Simón y a su posteridad, y esta acta o tratado se extendió a nombre de todos los presbíteros del pueblo, de los grandes y de los sacerdotes que consintieron en hacerle príncipe. Otros imperios se establecieron por conquista, los cuales, aunque violentos, injustos y tiránicos en su origen, pudieron hacerse legítimos por el consentimiento de los pueblos.
19. Concluyo este artículo con lo que previene nuestro Saavedra, Empr. 52: «Ya que el príncipe no puede por sí solo ejercer en todas partes la potestad que le dio el consentimiento común, mire bien como la reparte entre los ministros.» Y en la Empr. 20: «Sepa el príncipe que el consentimiento común dio respeto a la corona y poder al cetro, porque la naturaleza no hizo reyes.»
Y el doctor Pedro Calixto Ramírez, insigne jurisconsulto y catedrático de prima de derecho civil en la Universidad de Zaragoza, en su raro tratado De lege regia, que dedicó al rey don Felipe III, en cuyo privilegio para la impresión se la llama el magnífico y amado consejero de S. M., dice en el párrafo 2, núm. 31 y siguientes: «Resolutive dicimus supremam ecclesiasticam potestatem distinctam esse a suprema temporali quae in principem secularem lege regia fuit translata. Nam licet omnis potestas sit a Deo, vel juvente et disponente, vel permittente etsinente ut ipsemet inquit. Pro me reges regnant... Ex quo mos apud principes supremos inolevit scribendi se Dei gratia tamen non fuit data aliqui homini primario potestas a Deo in alios homines sicut ecclesiastica potestas Petro: Dum enim dedit homini potestatem ut praesset cunctis animalibus terrae, volatilibus caeli et piscibus maris, non tamen commissit ut aliquis homo alteri praeest et dominaretur eidem, sed homines cum libero ac recto rationes juditio creavit, ut secundum illud rationis lumen a Deo immediate procedens, pro bono publico ac utili regimine populorum inter se, si expediret reges eligerent quibus voluntarie eos in bonum proemiis dirigendii at a malo, poenis coaercendi, potestatem ab initio concederent.»
Santo Tomás supone la existencia de este pacto en el lib. 1, De regim. princip. cap. VI, donde dice, que Tarquino por su infidelidad, y por el abuso que hizo del poderío, mereció que los súbditos no guardasen el pacto: «Hoc ipse meruit in multitudinis regimine se non fideliter gerens ut exigit regis officium, quod ei pactum a subditis non servetur.» Y en la 22, quest. 57, art. 2, establece que la autoridad política dimana del derecho positivo, y este derecho de un recíproco y común acuerdo de los hombres; que es lo que enseñó San Isidoro, como diremos más adelante. Y en el comentario de la Epístola de San Pablo a los Rom., cap. XIII, lect. 1: da por asentado que los estatutos y leyes de las naciones y sociedades son en cierta manera pactos que deben observar los príncipes, de quienes dice que pecarían si exigiesen tributos: «Supra statutam legem quae est quasi quoddam pactum inter regem et populum.» El señor Menchaca, controvers. ilustr., lib. 4, cap. 1, núm. 28, dice asimismo: «Lex est communis reipublicae sponsio: et ut principes contractus transgredi non possunt, quae quasi sponsio, hoc est contractus publicus esse inteliguntur; cujus transgresio longe turpior et intolerabilior est, quam transgresio contractus privati.»
Ilustró este pensamiento el maestro fray Domingo Bañes, in quaest. D. Thomae, De jure el justitia, 2, 2: quoest. 62, art. 3, hablando de la obligación que tienen los súbditos de contribuir al rey, dice que esta obligación se funda en la que tiene el príncipe de defender al reino y conservarlo en paz y justicia; y este deber es la condición con que la república traspasó al príncipe toda su autoridad. «Ergo cum ipsa respublica transtulerit suam aucthoritatem totam in regem ea conditione ut talia exequatur officia difficillima, tenetur ei tributa convenientia exibere, ut decenter et convenienter possit gubernare.» El cardenal de Cambray, Pedro de Aylli, Álvaro Pelagio y otros varones sabios, de los cuales hablaremos más adelante, fundados en el primer pasaje de Santo Tomás, cuyas palabras copian a la letra, reconocieron aquel pacto como fundamento de la autoridad política de los reyes.
El doctísimo agustiniano y cardenal de la Santa Iglesia Egidio de Colunna, llamado vulgarmente Gil Romano, que floreció con gran reputación a fines del siglo XIII y mereció el dictado de doctor fundamental, en su tratado De regimine pricipum, traducido en castellano para la instrucción del infante don Pedro, después rey de Castilla, único de este nombre, e impreso a fines del siglo XV, en la 2ª parte del lib. 3: cap. XXV, establece los mismos principios de Santo Tomás, y que los pactos y convenciones en que se funda la sociedad humana, son los que la distinguen de las otras asociaciones comunes a los animales: «Homo naturaliter appetit vivere in societate secundum debita pacta, et conventiones, quod inter animalia est proprium solius hominis.» Y hablando en el cap. XXIV del origen del derecho y ley positiva: «Justa positiva dicuntur, quae non ex natura sua, sed ex pacto hominum, vel ex institutione justa judicantur.» Y añade que de aquí nace que «statuta populi et pacta civium et edicta principium non sint eadem apud omnes.»
El cardenal de Cusa, De concord, cathol., lib. 2, cap. XIV, supr. 2, distint. quae contra ubi dicit, pactum inter se genlis aut civitatis: «Ecce quia pacto generali convenit humana societas velle regibus obediere.» Y con más claridad y extensión el abulense don Alfonso Tostado, III Reg., cap. XII, quoest. 4: «In coronationibus vel constitutionibus omnium regum, consueverunt populi componere legem cum rege suo: ita quod ipsi promittant ei obedientiam et famulatum, et rex juret observare ea quae ipsi petierint ab illo. Et tunc si rex noluerit assentire petitionibus eorum recedunt ab eo juste... Quia tamen facilius est aliquem non recipere quam ejicere... Consueverunt omnes, populi ante quam aliquem super se in regem constituant, firmare cum eo pacta regni quae rex jurat observare. Et si non vult jurare habet justissimam causam populus non recipiendo eum in regem.» Repite la misma doctrina, II Paralipom., cap. X: quaest. 9: «Respondendum quod in constitutionibus sive electionibus regum consueverant ponere legem, et componere multa cum suo, scilicet quod populus promittit regi obedientiam.» Sigue como arriba y añade: «Consueverunt omnes populi ante quam aliquem in regem super se constituant firmare cum eo pacta regni...»
El maestro Dávila, De theologicis regulis juste debellandi el obtinendi regna, que es la cuestión séptima de la citada obra. «Praedictis fundamentis nititur jus successionis in regnis, et dominiis, ubi respublica ibi locum dedit non alibi. Quia ut jam probati duabus regulis praescriptis, a reipublicae consenssione, et pacto, et ejus conditionibus, haec omnia pendent.»
El señor Gregorio López, ley 2, tit. 1, part. 2, glosa a, excita la cuestión de si el pueblo romano después de haber trasladado al emperador el supremo poderío, se le puede revocar y despojarle de la autoridad imperial. Refiere luego los fundamentos de los que defendían la afirmativa, a saber: «Quia ad eos ad quos pertinet institutio et similiter competit distitutio, et omnis res per quas causas nascitur, per easdem disolvitur.» Y añade: «In contrarium videtur quia ista translatio fuit quedam pactum reciprocum, seu quidam contratus innominatus inter populum et imperatorem, et secuto implemento ex parte imperatoris non videtur admitenda paenitentia ex parte populi... et a fortiori hac procederent in rege ex pacto a principio asumpto a multitudine populi, cum pacta servanda sint. Posset tamen rex si tyrannus fiat ab eadem multitudini destrui vel refrenari ejus potestas, si potestate regia ryrannice abutatur.» Y sigue copiando todo el texto de Santo Tomás.
De estas leyes constitucionales, condiciones o pactos, tácitos a expresos, establecidas en el nacimiento de los reinos o después con diferentes motivos, habla el padre Mariana: Hist. lib. 20, cap. III: «Por todas estas razones se excusa y se abona la herencia en los reinos, tan recibida casi en todas las naciones. Solamente pareció a los pueblos cautelarse con ciertas leyes que se guardasen en este caso de la sucesión sin que los príncipes las pudiesen alterar, pues les daban el mando y la corona debajo de las tales condiciones. Estas leyes, unas se pusieron por escrito, otras se conservaban por costumbre inmemorial e inviolable.» Y el doctor teólogo fray Luis de Molina, De Justitia, trac. 1, disput. 12: «Partes namque reipublicae ob id tributa et alia stipendia solvunt, habent quae bona communia deputata, quibus princeps et alii ministri publici potiuntur ut jus dicant ipsosque defendant, et bono communi reipublicae prospiciant. Quo fit ut princeps at alii ministri publici quasi ex pacto cum republica, locatas, operas suas habeant ad haec omnia exhibenda, eaque de cause non minus ex justitia commutativa ea praestent, teneanturque resarcire damna, quae nisi suum officium praestiterint, sequeruntur, quam qui operas suas ad alias locatas habent ex justitia commutativa eas praestant, tenenturque resarcire damna, quae si ea non praestiterint sequerentur.» Y en el trat. 2, disput. 25: «Cum autem rex in protectorem et defensorem reipublicae ab externis hostibus et internis malefactoribus sit constitutus, atque ut jus dicat, et pacem ac justitiam in subditis conservet, et denique ut rempublicam in commune bonum administret eaque de causa tributa ei solvantur, sanc tenetur rex de justitia, atque et suo munere praedicta omnia praestare quemadmodum subditi vicissim tenentur ei respondere reverentiam, obedientiam, tributa, et alia subsidia, quae promunere suo illi debentur.»
Esto es en sustancia lo que ya antes había dicho el teólogo de Lovaina Juan Driedo: De libertate christ., lib. 1, cap. IX: «Inter praesidem et plebem sibi subjectam mutua est hinc inde obligatio, non quemadmodum inter carnalem dominum et servum seu mancipium, neque enim populus fecit unquam se servum regis, sed quemadmodum inter pastorem et protectorem aut patrem et ingenuum filium. Et ita quemadmodum plebes debet praesidi obedientiam atque reverentiam ita praeses debet plebi fidelem curam, custodiam et tutelam.»
El doctor eximio, después de probar que la autoridad real emana del consentimiento de los hombres, añade: Delens. fidei, cathol. lib. 3, cap. II: «Hoc confirmat sententia Augustini libro tertio confes., cap.VIII dicentis: generale pactum est societatis humanoe obedire regibus suis. Nam per haec verba significat regium principatum et obedientiam illi debitam fundamentum habere in pacto societatis humanae, ac subinde non esse ex immediata institutione Dei, nam humanum pactum humana contrahitur voluntate. Ea fortase hoc pactum nomine legis regia significatur in l. 1, ff. De constit. princip. Illa, enim lex non dicitur regia quia ab aliquo rege lata sit, sed quia de imperio regis lata est, ut in eadem l. 1 dicitur, ubi etiam significatur constitutam esse a populo creante et instituente regiam dignitatem transferendo in illum sum potestatem, ut ibi etiam glossae et doctores exponunt. Non potuit autem illa lex ferri per modum solius praecepti cum per illam populus se abdicaverit a suprema juris dicendi potestate: ergo intelligi debet constituta per modum pacti, qui populus in principem transtulit potestatem sub onere, et obligatione gerendi curam reipublicae et justitiam administrandi: et princeps tam potestatem, quam conditionem acceptavit: ex quo pacto firma et stabilis permansit lex regia seu de regali potestate.»
Dice a este propósito el doctor Juan Salgado en su obra: Ley regia de Portugal: discurso 1, núm. 15: «Transfirieron los hombres sus acciones en los reyes, que fue la ley regia que les confirieron, la cual no es otra cosa que un pacto de la sociedad humana, por el cual el pueblo transfirió en el príncipe la suprema potestad y los derechos de la majestad, con pacto y obligación de mantener la república en justicia y religión; y el príncipe aceptó esto, el poder, la condición y la obligación, del cual pacto y conciertos salió y se engendró la ley regia.»
De este pacto primitivo, convenio, contrato o casi contrato, dimana la mayor o menor autoridad de los príncipes y monarcas. Hinc est, dice Molina, tract. 2, disput. 23: «Quod regia potestas multis modis institui possit. Primo, concedendo illam aliqui in vitam solum illius, ita vi, delicet, ut eo mortuo, alius a republica eligatur constitutis certis quibusdam electoribus praescriptaque certa eligendi forma. Secundo, concedendo eam aliqui er descendentibus masculis duntaxat illius, ita ut eis deficientibus jus eligendi pertineat ad rempublicam. Tercio, abdicando a se totum jus eligendi propter incommoda et seditiones quae inde possunt oriri... variisque aliis modis prout a republica in prima regni creatione fuerit constitutum. Quo pacto in Gallia lege salica feminae omnes a successione in regni omnino aut minus ampla, ita ut aliqua eis liceant, aut non liceant; et ad aliqua teneantur, aut non teneantur. Denique illis standum est quae quando potestas regia alicui primo concessa fuit, fuerint constituta, et quemadmodum respublica variare non potest, auferendo aut minuendo potestatem, quam a principio concessit... Ita princeps renuente republica, ampliare sibi non potest potestatem, neque quicquam, eorum transgredi quae a rincipio fuerint constituta.» Y el doctor eximió en el lugar citado: «Hinc etiam oritur ut haec regia potestas non sit aequalis in omnibus regibus, nec cum eisdem proprietatibus, durationis, perpetuitatis, aut successionis et similibus. In quibusdam enim, potestas est simpliciter monarchiae, in aliis vero cum mistione aristocratiae, seu cum dependentia ab aliquo senatu, etiam quoad sufragia decisiva et interdum tantum in certis casibus, interdum, in omnibus gravioribus, vel aliquando in multis aliquando in paucioribus.» Y en su tratado De legib., lib. 3, cap. IV, hablando de los reyes que obtienen esta dignidad por sucesión hereditaria, dice: «Necesse est ut primus habuerit potestatem supremam immediate a republica: successores autem illius ab illa habeant mediate et radicaliter. Et quia res, transit ad successorem cum suo onere; conditiones ille cum quibus primus rex a republica regnum accepit, ad successores transeant ita ut cum eisdem oneribus regnum habeant.»
Y Antúnez Portugal, De Donat., lib. 2, cap. I: «Regnum non tam ad regis quam ad subditorum utilitatem fuit introductam. Unde fit quod rex acceptando regnum, populo dicitur obligatus ad faciendam justitiam et defensionem subditorum, ut ipsi tenentur obedire ex quasi contractu: ut dicitur lib. 2, regum, cap. V: ubi dum populus israëliticus faceret regem David. ut ibi dicitur, et percusit cum eis David foedus coram Domino, unxeruntque David in Regem.» De este pacto dice Menochio exponiendo el texto: «Assumpto videlicet Deo in testem, populus spopondit David fidem et obedientiam, David vero eodem aucthore et texte policitus est se populum fideliter ex Dei legibus et recta ratione gubernaturum.» Y mucho antes, el Tostado, 2, Reg., 5, quoest. 2, sobre aquellas palabras venerunt quoque et senes et Israël ad regem in Hebron: «Fit tamen hic mentio de senibus quia isti erant viri prudentiores et majoris aucthoritatis in populo quibus commissum est tractare negotia cum rege: ideo ipsi composuerunt foedus et fecerunt omnia ex parte israëlitarum quae fieri debebant ad accipiendum novum dominum. Et percussit rex David cum eis foedus in Hebron. Percutere foedus est quod David et israelita fecerunt inter se aliquam compositionem de modo regnandi, scilicet quanta potestas committeretur regibus, et quae onera possint imponere subditis... Istam autem, compositionem ut firmior emet foedere confirmaverunt. In foedere enim occidebatur aliquod animal, et dividebatur in partes, quae ponebantur altrinsecus, et facientes pactum transibant inter illas divisiones significantes per hoc quod qui violaret pactum ita divideretur sicut animal illud, et isla foedera erant ad majorem confirmationem pactorum apud veteres, quam nunc juramenta interposita, et quaecumque adhibite firmitates.»
Esto es puntualmente lo que practicaron los reyes de España en las Cortes que se han celebrado para el solemne acto de su elevación al trono, y lo indica Juan Ginés de Sepúlveda hablando de Carlos V, de rebus gestis Caroli V, lib. 2, número 8: «Cum in Castellam, interiorem venisset Carolus, concilio castellanorum indicto, civitatum procerumque consensu ad Valdolitum regium oppidum in vaccaeis rex appellatur propter Joannae matris perpetuam mentis insanitatem: et ipse vicissim ex more jusjurandum dedit se leges regni, moresque et instituta majorum ac privilegia vicitatum servaturum.» Y añade que en las Cortes de los aragoneses, catalanes y Valencianos fue igualmente reconocido, pero con la siguiente reserva y condición: «Rex fuit salutatus ea lege, ne id decretum praeudicium fieret in matren reginam, si quando mentis sanitatem recepisset.»
Los jurisconsultos reputaron esta augusta ceremonia de la inauguración de los reyes, practicada en Cortes generales por fuero y derecho de España, como una renovación del pacto primitivo y promulgación que se hacía al nuevo príncipe de la ley regia; sobre cuyo propósito, Calixto Ramírez, en la dedicatoria al Rey don Felipe III, le dice de su aclamación solemne: «Cum tua sacra majestas anno 1599, in hoc tutum fidelissimum Aragonum regnum se conferre decrevisset et in Caecar-Augustana urbe hujus et caeterum regnorum coronae Aragonum capite solemni pompa recepta in ejusdem civitatis ecclesiam majorem perveniens, super quatuor Dei evangelia tuorum more majorum, solemni juramento foros, usus, consuetudines et libertates regni servare spopondisses: quod nihil aliud esse mihi haec contemplanti visurm fuit quam tibi legem regiam promulgare, ut romani suis imperatoribus in die eorum inaugurationis et acclamationis solebant.» Y en su alocución a los diputados del reino: «Regia lex ea fuit, qua populus omnem suam aucthoritatem, potestatemque in principem transfudit, quaeque monarchicum regimen constituit... Haec lex praeterquam quod principi imperium in populum commissit, non nulla jura conventiones, conditionesque regnandi constituit, raro namque populus integram, aucthoritatem transmittit quin aliquot sibi reservet, prout sibi utile et conveniens futurum arbitratur. Omnia haec tamquam imperandi onera observare debet rex: quod que serennissimi Aragoniae reges cum primum regnum adeunt, adhibito solemni juramento, in posse justitiae Aragonum coram deputatis regni et civitatis Caesar-Augustae consulibus praestare consuevere. Tunc temporis regiam legem illi revocatio memoriam, qua proedecessores rempublicam gubernarunt, et ipsi regere tenetur: quod et si primo quasi intuitu regiam potestatem imminuere et labefactare videatur, re tamen optime perpensa nec minimum quidem de illius dignitate aut aucthoritate detrahit: quia legum observantia neuti quam regiam minuit aucthoritatem, imo potius eam suaviorem, oequitati rationique magis consonam efficit... cum vero sit reges non in propriam utilitatem et commodum fuisse constitutos, hoc namque tyrannicam olet potestatem, sed ut reipublicae commodo consulerent.» Y en el pár. 3, núms. 13 y 14: «Non debe rex eam sibi ampliare potestatem quam a principio, ex lege regia habuit, nec quidquam eorum, transgredi quae in regni creatione fuerunt constituta: cum lex regia nihil aliud sit quam pactum societatis humanae quo populus in principem transtulit supremam potestatem et jura majestatis cum onere et obligatione gerendi curam reipublicae et justitiam administrandi: et princeps tam potestatem quam conditionem et onus acceptabit; ex quo pacto firma et stabilis permansit lex regia.» Y en el pár. 21, número 10: hablando de las leyes generales sancionadas por el rey con acuerdo y consentimiento de los brazos del Estado, dice: «Atque ideo cum taliter leges sint latae et communi reipublicae scilicet capitis et membrorum sponsione firmatae, non est mirum quod ab utrisque inviolabiliter tamquam contractus a regne cum dignitate regia celebratus debeant observari.» Y en el pár. 30, núm. 35: «Cum plenitudo potestatis non extendatur ad jus naturale, et frangere fidem violareque contractum initum juri naturali repugnet, non debebit princeps quamtam vis supremus, etiam de plenitudine potestatis, contravenire fidei a se praestita, conventionique cum subdito initoe... Ex qua etiam ratione evenit ut nequeant etiam revocari leges vel consuetudines quae in contractu transierunt, quales sunt fori et observantiae nostri regni, ex quo a multis leges pactionatae fuerunt appellatae, violareturque regia fides de legibus servandis praestita, jusque subditorum quod in eis radicatum habent injuste tolleretur.»
Últimamente, por no dilatarme demasiado sobre este punto, concluiré con las palabras del ilustrísimo Bossuet, lib. 1 de su polit. sagrada, art. 4, 6 propos. Para entender perfectamente la naturaleza de la ley, es necesario advertir que todos los que han hablado bien de ella, la han reputado en su origen como un pacto y tratado solemne, por el cual, reunidos los hombres bajo la autoridad de los príncipes, se conciertan y ponen de acuerdo en lo que es necesario para formar la sociedad. Añade en confirmación de esta verdad lo que yo he dicho más brevemente en el núm. 25 del prólogo. «El mismo Dios y criador de los hombres, habiendo determinado formar un pueblo, un gobierno político y una república, la primera que hubo en el mundo, y por ventura el modelo de todas las demás, puso por cimiento y base de su constitución el contrato social.» San Pablo dice, que habiendo Moisés hecho leer en presencia de todo el pueblo el libro comprensivo de las condiciones de la alianza, cogió una porción de sangre de becerro y cabrito mezclada con agua, en la que mojó un hisopo, y rociando con él al volumen y al pueblo dijo: «Este es el signo de la alianza que habéis hecho con Dios.»
San Ambrosio, lib. 5, in Examer., cap. XV, prefiere el gobierno popular a todos los otros: «¿Quid hoc pulchrius et laborem omnibus et honorem esse communem; nec paucis arrogare potentiam sed quadam in omnes voluntarias sorte transcribi? Antiquae hoc respublicae munus et instar liberae civitatis est. Sic ab initio acceptam a natura exemplo avium politiam homines exercere coeperunt, ut communis esse labor, communis dignitas, per vices singuli partiri curas discerent, obsequia imperiaque dividerent: nemo esse honoris ex sors, nullus inmunis laboris. Hic erat pulcherrimus rerum status: nec insolescebat quisquam perpetua potestate, nec diuturno servicio frangebatur, quia et sine invidia erat ordine muneris et temporis moderatione delata promotio, et tolerabilior videbatur quae communi cadebat sorte custodia. Nemo audebat aliam servitio premere cujus sibi successuri in honorem mutua forent subeunda fastidia; nemini labor grabis quem dignitas secutura relebaret... Sed postquam dominandi libido vindicare coepit indebitas, et indeptas nolle deponere potestates: posteaquam militiae non jus commune esse coepit, ser servitus, posteaquam non ordo factus est suscipiendae potentiae, sed studium vindicandae, coepit etiam ipsa laboris functio durius sustineri, et quae non est voluntaria, cito locum relinquit incuriae... ¿Ergo et jugis labor avertit affectum, et continua et diuturna potentia gignit insolentiam: quaem invenias hominum qui sponte deponat imperium, et ducatus sui cedat insigne, fiatque volens numero postremus ex primo?»
El célebre don Alfonso de Madrigal, vulgarmente el Tostado, parece ser de esta opinión. En el comentario sobre el libro 1º Reg., cap. VIII, quoest. 7, prueba que los judíos pecaron en pedir rey: entre otras razones pone la siguiente: «Politia regalis secundum naturam suam vel genus, est melior omnibus aliis politiis, quamquam nulla est periculosior: quia difficile est committere omnia uni juxta Aristot., III politic. Ideo in eodem libro magis suadet principatum democraticum vel timocraticum civitatibus, quam regalem, eo quod non sint tantum periculosi; quainvis non sint aequaliter boni. Quod autem aliquae gens statuat, super se istum vel illum principatum, peccatum nullum est, quia non obligantur naturaliter ad aliquem eorum: ideo possunt eligere quem voluerint.» Y en el comentario in Exod., cap. XXI, quoest. 2, expresa el mismo pensamiento: «Politiarum et principatuum quidam sunt boni simpliciter, quidam sunt boni huic vel illi genti secundum quod saepe declarat Aristot. in III et IV politic. Nam principatus monarchicus secundum se optimus est, quia magis assimilatur optimo principatui naturali. Iste tamen non est multum conveniens politiis, quia est periculosus. Nam difficile est omnia committere uni: quia illo male a gente, cuncta destruentur, maxime cum non constet de bonitate illorum qui sunt monarchae: potissime quando non eliguntur, sed veniunt per successionem. Quia ergo quaedam politia, sive ordo politicus est per se et simpliciter bonus, nisi forte illa nullo populo conveniat, ita erunt leges»
Y hablando del gobierno de los jueces, dice: «Erat etiam hoc utilius israëlitis, quia cum non haberent regem erant liberi a magna subjectione: erant enim a tributis immunes, quia nemo erat cui solverent tributa in toto Israël. Judices namque non tantum dominabantur ut tributa exigerent, sed si quid propter honorem populus impendebat, suscipiebant. Reges autem imponebant tributa et multas alias solutiones graves. Ergo fuisset utilius esse sine rege: peccaverunt igitur israëlitae petendo rengem.» Y en la quoest. 11: «Principatus regalis potest considerari dupliciter, vel quantum ad eos qui hunc principatum habent, vel quantum ad eos qui subduntur huic principatui. Quantum ad primum est principatus regalis aliquid valde bonum quia est magnus honor... Alio modo potest considerari quantum ad subditos, et tunc dicendum quod licet sit principatus regalis optimus secundum naturam, quia magis concordat principatui naturae, tamen est valde periculosus propter tyrannidem committendo omnia uni: unde nul lus principatus quantum ad hoc est magis oppresibus subditorum quam regalis sive monarchicus, qui subito verti potest in tyrannidem, et hoc malum illius significavit hic Deus dissuadendo israëlitis hunc principatum... Et ita dicendum quod principatus regalis pro regnante est aliquid valde honorabile, ser pro subditis est aliquid valde onerosum, alias periculosum, et est minus eligibile quam alia genera principatuum.»
Esta fue la opinión de Aristóteles, a quien siguieron grandes varones sabios, así griegos como latinos, según refiere el eruditísimo Juan Ginés de Sepúlveda, el cual, aunque sumamente adicto a la autoridad real y pontifical, todavía copiando las máximas del filósofo, dice que el imperio regio debió su origen a la ignorancia y barbarie de los siglos, y al genio agreste e inculto de los primeros hombres. Así que en el lib. II de regno el regis officio, número 1, concluye de esta manera: «Idcirco enim circa rerum initia homines fere imperio regio parebant, quia in illa hominum paucitate vicatim et pagatim habitantium perpauci existebant qui essent virtute atque prudentia quae facultas civilis dicitur, magnopere ad imperandum instructi. Postea vero civitatibus constitutis et auctis cum multi essent, quorum, virtutes pariter eminerent, non aquo animo regna tolerabant: ita ne par in pares perpetuum imperium obtineret, rempublicam constituerunt ubi parendi et imperandi vicissitudo aequales aequali jure contineret.»
En el núm. 2 excita la cuestión: «Hoc igitur in controversiam venit, si copia sit in magna civitate, aut gente virorum pari virtute et sapientia praestantium, utrum commodius et magis e bono publico sit unius an plurium arbitrio rempublicam temperari. Nec enim defuerunt quibus injustum et praeter naturam videretur ut in ea civitate quae ex multis similibus constaret, unus in omnes perpetuo imperio fungeretur. Nam qui sunt ingenio et virtute pares, hos eodem jure, eademque dignitate esse lege naturae: juris autem aequalitatem ita demum inter pares servari si per annos aut alia temporum spatia cives iidem nunc magistratur erant et caeteris imperent, tunc vicissim pareant imperio, donec ea vicissitudo ad pares omnes perveniat: praeterea multorum hominum virtutem atque prudentiam majorem esse dicunt, quam unius et facilius unum ira vel cupiditate quam plures corrumpi. Itaque non solum justius esse, sed etiam commodius civitati, paucorum optimorum ut in statu optimatum, aut promiscue multorum, ut in timocratia, quam unius imperio civitatem administrari. In qua sententia multos et magnos viros fuisse video, tum ex graecis, tum etiam ex latinis.» Sepúlveda, sin faltar al respeto que se merecen aquellos claros varones, defiende la opinión contraria.
La más comúnmente recibida entre los teólogos y políticos, así naturales como extranjeros, es la de Santo Tomás, el cual prefiere la monarquía moderada o gobierno mixto a todas las demás formas simples. Lo que expresó mucho antes con gravedad y elocuencia San Clemente Alejandrino, stromat., lib. 1, cap. XXIV: «Rex itaque isest, qui imperat secundum leges, et praeditus est scientia imperandi volentibus.» Dice pues, Santo Tomás 1, 2, quoest. 95, art. 40, después de exponer la naturaleza de todos los gobiernos, monarquía o reino, aristocracia, oligarquía y democracia, que el gobierno mixto de estos es el mejor: «Est etiam aliquot regimen ex istis commixtum quod est optimum.» Y en la quoest. 105, art. 1, 0: «Respondeo dicendum quod circa bonam ordinationem principum in aliqua civitati vel gente duo sunt atendenda, quorum unum est ut omnes aliquam partem habeant in principatu: per hoc enim conservatur pax populi, et omnes talem ordinationem amant et custodiunt, ut dicitur in II politic. Aliud est quod attenditur secundum speciem regiminis vel ordinationis principatuum, cujus cum sint diversae species, ut Philos., tradit in III politic., praecipue tamen est unum regimen in quo unus principatus secundum virtutem; et aristocratia, id est, potestas optimorum, in qua aliqui pauci principantur secundum virtutem. Unde optima ordinatio principum est in aliqua civitate vel regno in qua unus praeficitur secundum virtutes qui omnibus praesit, et sub ipso sunt aliqui principantes secundum virtutem; et tamen talis principatus ad omnes pertinet, tum quia ex omnibus eligi possunt, tum quia etiam: ab, omnibus eliguntur. Talis enim est optima politia bene commixta ex regno, in quantum unus praest; et aristocratia, in quantum multi principantur secundum virtutem: et ex democratia, id est, potestate populi, in quantum ex popularibus possunt eligi principes, et ad populum pertinet electio principum: et hoc fuit institutum secundum legem divinam.»
En el opúsculo de regimine princip., lib. 1, cap. III, establece por punto general, que el régimen de uno, o que la monarquía, es el mejor gobierno. Sin embargo, hace ver que si llegase a corromperse y hacerse injusto, es el peor y más funesto: «Sicut igitur in regimine justo, quanto regens est magis unum, tanto est utilius regimen, ut regnum melius est quam aristocratia; aristocratia vero quam politia, ita e converso erit et in injusto regimine: ut videlicet quanto regens est magis unum, tanto magis sit nocivam: magis igitur est nociva tyrannis quam aligarchia; oligarchia autem quam democratia. Amplius per hoc regimen fuit injustum, quod spreto bono communi multitudinis quaeritur bonum privatum regentis. Quanto igitur magis receditur a bono communi, tanto magis est regimen injustum: plus autem receditur a bono communi in oligarchia in quae quaeritur bonum paucorum quam in democratia in qua quaeritur bonum multorum: et adhuc plus receditur a bono communi in tyrannide in qua quaeritur bonum tantum unius. Regimen igitur tyranni est injustissimum... Quod si in injustitian declinat regimen expedit magis ut sit multorum, ut sit debilius, et se invicem impediant. Inter injusta igitur regimina tollerabilius est democratia; pessimum vero tyrannis.» Redujo a pocas palabras esta doctrina de Santo Tomás el cardenal Egidio de Colunna, de regim, princip., lib. 3, parte 2ª, cap. VII, hablando del principado o gobierno de uno: «Quia in eo principaliter debet intendi bonum commune, quod est divinius, quam aliquod singulare, tanto tyrannis est princpatus pejor, quanto in eo receditur a bono communi... Monarchia enim quia ibi dominatur unus, et est ibi virtus unita, ideo, vel est optima, vel est pessima.»
La doctrina de Santo Tomás y de todos los que prefieren la monarquía moderada o gobierno mixto al absoluto, se funda en el inminente peligro de que este decline en tiranía, y en la dificultad de que los príncipes reúnan las virtudes heroicas que exigía Aristóteles y los otros doctores que hemos alegado en el artículo sexto de la primera sección, para regir justa y convenientemente la comunidad de su cargo. Dijo bellamente a este propósito Egidio Romano en el lugar arriba citado: «Principatus non est rectus nisi sit quadammodo quid divinum.» El señor Gregorio López, ley 2, tit. 7, part. 2, glos. d.: «Oportet enim regem esse divinum vel semideum. Quia necesse est ut tanto princeps caeteros antecellat mortales, quanto dignitate, opibus, potencia antecedit. Et Philos. 8, et hic. dicit: Quod rex gravitate morum splendore vitae, ac praeciositate intelectus, cunctos homines tenetur excellere: neque enim est rex, qui non per se sufficiens est, ac omnibus superexcellens.» Y Alfonso Álvarez Guerrero, Thesaurus christ. relig., cap. LIV: «Dicemus quod reges et principes non sufficit esse sapientes, continentes et temperatos, fortes et justos, sed decet eos quodammodo esse divinos, quia virtutes competentes eis possunt exemplares dici, quia ipsi aliorum debent esse regula et exemplar. Tantae enim bonitatis debet esse princeps, ut quilibet suus subditus accipiat inde formam vivendi et cognoscat defectum suum, videns vitam et perfectiotiem principantis.»
A consecuencia de estos principios, dice Santo Tomás, De regim. princip. lib. 1, cap. VI: «Quia ergo unius regimen praeligendum est, quod est optimum, et contingit ipsum in tyrannidem converti quod est pessimum, laborandum est diligenti studio, ut sic multitudini provideatur de rege ut non incidat in tyrannum. Primum autem est neccessarium, ut talis conditionis homo ab illis ad quod hoc spectat officium promoveatur in regem, quod non sit probabile in tyrannidem declinare... Deinde sic disponenda est regni gubernatio ut regi jam instituto tyrannidis subtrahatur occasio. Simul etiam sic ejus temperetur potestas ut in tyrannidem de facile declinare non possit.» Y lib. 4, cap. I: «Considerandum etiam quod in omnibus regionibus, sive in Germania, sive in Scithia, sive in Gallia civitates politice vivunt sed circumscripta potentia regis, sive imperatoris, cui sub certis legibus sunt astricti. Est etiam alia differentia, quia rectores saepius exponuntur examini si bene judicaverunt aut rexerunt secundum leges eisdam traditas, et ex contrario sujiciuntur poenis... ex talibus falsis aemulationibus in processu temporis exorta sunt bella civilia: quod in regibus vel imperatoribus locum non habet, nisi quod regiones interdum eis rebellant, si jura regni transcedant.»
El famoso Álvaro Pelagio, obispo de Silva, De planctu eccles., lib. 1, art. 62, copia casi a la letra toda esta doctrina de Santo Tomás, sin citarle: «Quia ergo unius regnum praeligendum, quod est optimum, et contingit ipsum in tyrannidem converti, quod est pessimum, ut ex dictis patet, diligentes, laborandum est ut sic provideatur de rege, ut non incidat in tyrannum, &c.» Sobre cuyo argumento dijo también el Tostado, Denter, 17, quoest. 7: «Quia sciebat Deus populum istum petiturum regem, possuit conditiones regis, regulans eos ne reges mali essent, ne totale malum accideret. Magna enim regulatio necessaria est in rege cum caput sit et aegrotat, caetera necesse est perire. Ideo rex poni non debet nisi virtuosissimus sit quia periculosissimum est omnia uni conmmittere.»
Siguió religiosamente esta doctrina el venerable y sabio teólogo Juan Gerson, en el discurso pronunciado en el Concilio Constanciense a 21 de julio del año 1415. Dice así: «Considerariposset in hoc loco Aristotelis traditio de triplici politia, regali scilicet et monarchica in qua unus bene praest, ciu tyrannis opponitur. Altera est aristocratia ubi dominantur pauci et boni cui opponitur oligarchia, tertiam ponit timocratiam in qua populus bene dominatur, quae opositam habet democratiam. Esset autem inter istas politias illa melior quam aliqua singularis, quae ex regali et aristocratia componeretur, ut in regno Franciae ubir ex instituit parlamentum a quo indicari non refugit. Esset vero omnium optima et saluberima politia, quae triplicem hanc bonam complecteretur, regalem, aristocratiam, et democratiam.»
Su discípulo Jacobo Almain, en el tratado De aucthoritat, eccles, et conc., se explica de esta manera: «Non ideo dicitur politia aliqua regalis, quia unicus ei praesit, qui sit tota communitate in jurisdictione major, nec ei quovis modo subjectus; sed solum propter hanc causam quia unicus praest, qui in quemlibet alterum de communitate jurisdictionem habet, et est eo superior. Nec conveniens foret aliquem unum taliter communitate praefici, qui esset ea tota in omni casu superior, nisi talis foret indebiabilis quemadmodum de Christo censetur qui communitatem regere posset secundum voluntatem: et non secundum legem et tunc esset politia illa perfecte regalis.»
El cardenal de Cambray, Pedro de Aylli, Tract. de eccles. et concil. gener. aucthor, trasladó los pensamientos de Santo Tomas: «Sciendum est quod licet regimen regium in quo unus singulariter principatur multitudini secundum virtutem, sit melius quolibet alio regimine simplici ut ostendi philosophus III politic.: tamen si fiat mixtum cum aristocratia, in qua plures dominantur secundum virtutem, et cum democratia in qua populus principatur tale regimen melius est in quantum in regimine mixto omnes aliquam partem habent in principatu. Et etiam quia licet regimen regale sit optimum in se, si non corrumpatur, tamen propter magnam potestatem quae regie conceditur, de facile regimen degenerat in tyrannidem... In cujus rei signum in populo Israël, cui succedit populus christianus Deus instituit quodammodo regem, licet non cum plena potestate.»
Don Alfonso de Madrigal, dice que los reinos de su tiempo no eran absolutos, o puramente monárquicos, Exod, capítulo XVIII, quoest. 9: «Monarchia dicitur ab unitate principis: et quia princeps aliquando est pure unus, aliquando unos secundum quid, vel non pure; ita principatus unius, aliquando est principatus pure monarchicus. Princeps autem est pure unus, quando unus solus dominatur, et judicat, et nullum habet subordinatum, tunc est princeps unus, et non pure unus, quando princeps unus dominatur, et alii subordinantur ei, qui faciunt unitatem quandam analogicam, secundum quod reducuntur ed eum, qui vere unus est. In principatibus autem regnatibis qui nunc sunt, est principatus monarchicus secundo modo, scilicet non pure monarchicus: quia licet rex sit princeps et caput, sunt multi alii procuratores, domini, et judices subordinati ei.» Y hablando de la potestad que tenía el pueblo hebreo de elegir sus príncipes y gobernadores, dice: «Ista potestas semper manere debet apud totum populum, scilicet potestas eligendi principes et potestas corigendi eos, secundum politiam Solonis, et est valde rationaliter dictum: de quo pholisoph. in fine Il politic., et hoc ad tollendum seditionem, ut populus videns se habere saltem istum principatum electivum, non credat se contemptum et faciat discessionem a legibus et politia. Etiam ut populos non totaliter prematur servitute, si nulla dominandi aut principandi potestas ei detur. Secundo debuit eligere istos viros populus et non Moises quia melius cognosceret totus populus conditionem omnium illorum qui eligi debebant.»
El célebre teólogo dominicano, Juan Parissiense, siguió la doctrina de su maestro Santo Tomás sobre este argumento: Tract. de potest. regia et papali, cap. XX: «Licet regimen regium in quo unus simpliciter principatur secundum virtutem sit melius quolibet alio regimine ut ostendi philos. in III politic. tamen si fiat mixtum, cum aristocratia et democratia, melius est puro in quantum in regimine mixto, omnes aliquam partem habent in principatu: per hoc enim servatur pax populi, et omnes talem dominationem amant, et custodiunt: et tale erat regnum a Deo optime institutum in populo: quia erat regale; in quantum unus praerat simpliciter omnibus singulariter ut Moises vel Josue. Erat etiam, nes aliquam partem habent in principatu aliquorum optimorum, principantium secundum virtutem, in quantum sub illo viro eligebantur 72 seniores. Erant etiam ibi aliquid de democratia in principatu populi in quantum 72 eligebantur a populo, et de toto populo. Et sic erat optime mixtum in quantum omnes in regimine illo aliquid habebant sive aliquam partem.»
El Cardenal Belarmino, De romano pontif., lib. 1º, cap. III, asienta esta proposición: «Quod monarchia aristocratiae et democratiae ad mixta, utilior sit in hac vita quam simplex monarchia. Regimen temperatum ex omnibus tribus formis porpter naturae humanae corruptionem utilius est, quam simplex monarchia: quae sane gubernatio id requirit, ut sit quidem in republica summus aliquis princeps, qui et omnibus imperet, et nulli subjiciatur: praesides tamen provintiarum vel civitatem non sint regis vicarii, sive annui judices, sed veri principes qui et imperio summi principis obdiant... Quod si his adderetur ut neque summus ille rex, nec principes minores haereditaria successione dignitates illas adquirerent, sed ex universo populo optimi quique ad eas eveherentur: jam esset etiam suus quidam locus democratiae in republica attributus. Hanc esse optimam et in hac mortali vita maxime expetendam formam regiminis, duobus argumentis comprobamus. Primum enim haberet ejusmodi gubernatio ea omnia bona quae supra demonstravimus inesse in monarchia, et esset praeterea in hac vita gratior ut utilior... futuram autem in omnibus gratiorem ex eo perspici potest, quod omnes illud genus regiminis magis amant cujus participes esse possunt cum virtuti non generi deferatur.»
El erudito Pedro Simón Abril, en la epístola dedicatoria al reino de Aragón, que precede a su obra de los ocho libros de la república de Aristóteles, la cual tradujo originalmente del griego en castellano, dice: «Aquí verá pues V.S.I. muchas cosas, por donde estimará y preciará mucho la gran providencia de sus pasados en el fundar y dar asiento a las cosas de su república; los cuales... de tal manera templaron las tres buenas especies de gobierno público que son el reino, la aristocracia, y lo que por nombre particular se llama república, que hicieron una que en todos los siglos puede ser dechado de buen gobierno. Porque cuanto a lo primero, entendiendo que república sin rey es como cuerpo sin alma, eligieron de su propio cuerpo rey, que con santas leyes los gobernase. Demás de esto, porque como prueba muy bien el filósofo, ninguno puede amar aquel reino de que se ve excluido del todo, y no ser él alguna parte; templaron de tal manera esto, y con tanta prudencia, que a la majestad real como es mucha razón le cometieron el ver y considerar qué leyes convenía hacer para que todos viviesen en paz y quietud, y la aprobación de estas leyes la dieron a los cuatro brazos que representan todo el pueblo.
El mismo en sus observaciones sobre el cap. XI, lib. 3, politic., hace ver cuán conveniente cosa sea que la nación se gobierne por reyes, «especialmente si con todo eso las ciudades del reino son regidas por aristocracia, y los pueblos tienen autoridad de elegir sus magistrados, y cada uno en la república tiene su dignidad... Lo que de aquí se colige para bien regirse un reino es, que ni el rey ni los que por él rigieron tengan la potestad absoluta de tal manera, que su voluntad haya de ser habida por ley. Porque la ley ha de ser la regla con que ha de ser reglada la justicia; y la regla, si ha de ser regla, ha de ser derecha y no torcerse más para una cosa que para otra: lo cual no es posible en la voluntad del hombre, por ser tan mudable y tan sujeta a los afectos que la tuercen... Por esto dice Aristóteles, que conviene que el rey, y cualquiera otra manera de gobierno no sea más de ejecutor de la ley y cada uno tenga limitado a lo que se extiende su poder, ni se le den mangas anchas a la viciosa voluntad.»
Y sobre el cap. XII, después de advertir que no es caso imposible que algún príncipe sea tan bueno en la república que con su voluntad no se aparte de la justicia, sin embargo, no siendo esto cosa común, dice Aristóteles, y muy sabiamente, a mi juicio, «que es bien que en el reino se hagan tales leyes, que al rey no le quede más que hacer de ser protector y amparo de ellas y hacerlas poner en ejecución, ni quede la justicia a sujeción de la voluntad de un hombre, la cual se puede torcer con mil afectos.» Y sobre el cap. VI, lib. 4: «De este capítulo se colige ser aquel gobierno de república bueno en el cual las leyes fueren las que mandan y no las voluntades de los hombres; y por el contrario, aquel malo y tiránico donde los hombres que están puestos en gobierno hacen lo que quieren y tuercen e interpretan las leyes como les parece y aun cuando no las pueden torcer las quiebran y dicen que son sobre las leyes: dicho realmente desvergonzado, bárbaro y tiránico.» Y sobre el capítulo VII, lib. 5: «De todos los modos de gobierno realmente es el reino el más seguro; porque ninguno osa mover a hacer alteraciones por temor de la supremo potestad, especialmente si el reino está sujeto a ley, y cada uno es conservado en su justicia, y si con todo eso los pueblos tienen en sí su público gobierno particularmente para ellos. Esta tal manera de reino, por cuanto todos desean su conservación como bien común de todos, es más libre de alteraciones y mudanzas.»
El docto obispo pacense, Jacobo Simancas, en su erudita obra, De república, dedicada al rey don Felipe II, en el lib. 7, Irata de regno Hispaniae, y al cap. I, dice: «Monarchia quidem aliis omnibus reipublicae formis melior et prestantior est: sed tunc procul dubio est perfectissima... cum ex aliis quoque rebus publicis constat.» Lo cual prueba con varias autoridades, entre ellas, es muy respetable la del elocuente Gerónimo de Osorio, lib. 8, d regis institut: «Qui respublicas commisceri praecipiunt non monstra fingunt sed ne monstrum aliquod atque portentum dirissimum ad reipublicae perniciem gigni possit, sapienter elaborant: nolunt enim ut unius imperium ita solutum omnibus legibus et institutis sit, ut populi libertas opprimatur. Et post aliqua: illa respublica summopere laudatur ubi omnes illius gerendae et administrandae rationes aptissime commiscentur. Est enim necesse primum quidem ut cui omnes pareant, ne respublica multorum imperio distracta dilaceretur, deinde ut non solum bonorum auxilio muniator, sed etiam ne legitima illius potestas paulatim dilabi atque in tyrannidem converti possit: est necessaria publici consilii gravitas, et optimi consensus aucthoritas, qui regem teneat, et sine quo nihil rex unquam de rerum summa decernat, ne inconsiderate ruat, et aliquid furenter et temere moliatur. Ne vero rex aut optimates nostri facile possint plebem injuriis opprimere, ejusque tenues opes impune diripere, est etiam plebi danda facultas et authoritas, qua possit potentium indomitae cupiditati resistere.» Cita también en comprobación de su pensamiento la autoridad de Polibio, que decía: «Manifestum est eam politiam optimani esse judicandam, quae omnibus proprietatibus regni aristocratiae et democratiae constat: quod et Cicero, lib. 2, de republica, et Aristides oratione in Romam alique tradiderunt.» Lib. 2, re repub., cap. V.
El ilustrísimo Covarrubias, Pract., quoest., cap. I, núm. 5, después de haber probado que el gobierno monárquico es el mejor de todos, añade: «Et ne quis contendat, Arist. in cap. XII, lib. 3, politic., nobis adversari, ac aristocratiam rempublicam regiae praetulisse, illud libenter admoneo, hac in parte nos regem illum laudibus efferre qui a senioribus et probatissimis viris minime dissentiat, cuncta libera et absoluta voluntate ac libidine acturus: imo ab his dum leges condere velit, aliaque in reipublicae utilitatem expedire, sententiam petat, cum his de rebus publicis consultet, ac deliberet: alioqui facili princeps unus et rex in tyrannidem labitur; et ideo postponendus erit aristocratiae, quae certis optimisque legibus instituta ac temperata fuerit. Igitur caeteris paribus regia respublica praeferenda est aristocratiae. Hac vero recte instituta potior est regia potestate quae mera et absoluta sit: quod ipse Aristoteles ostendit ac demonstrat.»
El señor Menchaca, Controv., ilustr., lib. 1, cap. I, núm. 2, hablando de los príncipes supremos que no reconocen superior en la tierra, dice: «Principes meri et legitime sunt qui a populo libero eliguntur ad regendum populum, quo principatu alius justior esse nequit aut gratior.» Para dar una idea justa de la autoridad del príncipe, establece este principio fundamental, rico en consecuencias, dice en el núm. 10: «Velut fundamentum proponemus regulam quamdam quasi elementarem, ex qua vis centum fere difinitionis apprime arduae utiles aegregiaeque derivabuntur: regula sit haec. Omnes omnino principatus, regna, imperia, potentatus legitimos ob publicam ipsorum civium utilitatem non etiam ob regentium commoda, inventos, creatos, receptos admissosque fuisse, communi frequentissimaque philosophorum et legunlatorum et sanctorum et doctorum sententia proditum et testatum est.» De aquí deduce, núm. 25: «Regimen principum sub legibus esse debere: legesque quasi principibus sueriores latas constitutasque fuisse: atque utrumque ad merum civium et populorum non etiam regentium utilitatem receptum fuisse.»
«Regulariter princeps sub est legibus, et dum negatur principes legibus obstringi, procedit in his quae levioris sunt praejudicii, qualia sunt ea quae pertinent ad solemnia judiciorum et contractuum, et testamentorum aliarumve ultimarum voluntatum, non sic quo ad pactionum observantiam, sive illae expressae sint, sive tacitae, sive privatae, sive universales: et contractibus principem obligari omnes omnino admittunt. Nec dubium est quin lex sit contractus, et contractus sit lex. Stat ergo ex superioribus tan leges quam principes ad populi civiumque utilitatem creari legibusque principes ipsos regulariter subesse earumque videri ministros et custodes ac executores.» Y en el cap. XV, núm. 4º establece: «Principem merum, non esse legibus superiorem, sed inferiorem et quasi earum ministrum, custodem, et executorem... Et cum ad meram, civium utilitatem merus princeps creatus intelligatur, et legum observantia reipublicae non possit non esse utilis, superest ut qui princeps leges violaverit, reipublicae nocuisse intelligatur, quod ipse facere non potest, quia est contra suam commissionem suumque afficium.» Y en el cap. XLV, núm. 3 y siguientes: «Dubitari non oportet quin princeps non secus quam reliqui quinimmo firmius et justius quam reliqui legibus a se vel a republica latis comprehendatur: praesertim cum ipse non sit lege superior sed custos, minister et executor aut defensor... Stat ergo regula principem subesse legibus juris naturae, deinde subesse legibus divinis; tertio intelligi etiam subesse legibus civilibus reipubliae suae... intellige teneri etiam quaod poenam... In duobus ergo erravit theologorum, nostrae tempestatis dissertissimus Dominicus Soto. Primum, dum negavit legibus civilibus subesse principem quoad poenam: deinde dum negabit eis subesse quoad poenae executionem. Sed parcendum est ei quum jurisprudentiae expers esset, nisi vel eo nomime eum notaberis quod intra cancellos professionis suae thoelogicae sese continuerit.»
Y en el cap. XXVI, núm. 2: «Apparet ergo ex nostra sententia principali non minus inepte quam noxe usurpatum passim a nostris fuisse illum vulgarem dicendi modum ut in principibus sit duplex potestas, altera ordinaria, altera absoluta. Nam si recte inspexeris, absoluta potestas principum non est non magis quidem quam privatis hominibus: principes enim contra jus nihil possunt non magis quam privati homines, etiam si plenitudine potestatis aut potestate absoluta uti velint quia nulla principum potestas est ad malum sed tantum ad bonum, non ad nocendum sed ad consulendum, jubandum, proficiendum, el denique ad meram civium seu subditorum utilitatem, non ad ipsorum regentium commodum.» Finalmente, in Praefat, núm. 1, y 103, se queja amargamente de muchos escritores que contra todo derecho y solo por un efecto de adulación procuraron ensalzar la autoridad de los reyes y darles una extensión incompatible con los principios de equidad, de razón y de justicia. Dice, pues, de aquellos doctores: «Dum quasi stipendiis ad adulandum conducti scriptorum quique, eorum principum a quibus aluntur gesta utcumque noxia non excusare modo, verum honestare, decorare, summisque laudibus efferre non verentur aut pudent. Quid enim aliud dicunt qui occinunt, quod principi placuit legis vigorem habet: qui negant principem teneri legibus: qui tribuunt illi geminam potestatem, ordinatam et absolutam, quarum altera poscit quod leges, pacta el foedera postulant, altera quodcumque libuit.»
Y en el cap. XV, núm. 2, 12: «Qui volunt de plenitudine potestatis posse principem etiam sine ulla causa contra leges disensare, el non solum quod sibi libet, licet: verum etiam cum sit causa causarum, omnia quae supra jus el contra jus sunt efficere potest: cui nec resistere nec cur ita facis dici potest. Nec ulterius potest de ejus factis ac promissionibus quaeri, nec de ejus potestate disputari quia id instar est sacrilegii... Utinam similes voces non audiant christianorum aures, aut si audiant, simili severitate rejiciant... sed veritas mihi credite, mera est. Istorum doctrinam meram esse tyrannidem boni consilii et amicitiae tegmine intrusam, insertam, humani generis internecionem, ac miseriam. Ut enim tyrannidem, rapinam violentiam liberius exercere liceat mentitis nominibus eam honestare student, doctrinam appellantes isis patientibus ac vexatis salubren.» Dijo bellamente el jurisconsulto Parladorio, reduciendo a compendio esta doctrina, Rer. quotid. lib. 2, núm. 10: «Absolutae potestatis jus licentiam proprius dixeris, quam nonnulli ex veteribus principi arorgarunt, merito a plerisque ex recentioribus exploditur tradentibus istius potestatis nomen tyrannidi magis quam regiae congruere potestati.»
Ninguno trató este punto con tanta solidez y erudición como Calixto Ramirez, De lege regia, párrafo 3, núm. 9: «Nostri namque majores qui in primum regem lege regia potestatem transtulerunt, regum mitigandam acerbitatem potestatem vero perpetuandam, reverendam ac observandam curaverunt: nara suprema potestate quae jure naturali in principio poenes populum fuit, ab eo in aliquam singularem personam et ejus successores in communem utilitatem delata, regna fuerunt jure gentium erecta.» Y en el párrafo 4º, núm. 9: «Monarchicus principatus licet in se sit ceteribus omnibus excellentior, tamen ex imperfectione et imbecillitate hominum qui cupiunt imperii esse participes, regimen mixtum utilius est: in quo dum princeps leges condere vult aliave ardua in reipublicae utilitatem expedire, ab optimatibus populi sententiam petit, cum iisque de rebus publicis consultat et decernit. Et ideo Aristoteles et alii tradiderunt aristocratiam recte institutam praexcellere regiae potestati ac monarchiae quae mera et absoluta sit: cum quemadmodum constricto legibus principatu nihil est melius, ita soluto nulla pestis gravior.» Y en el párrafo 19, núm. 10: «Hinc est quod monarchia foris gubernata diutius manet, et difficilius convellitur quo altius radices egerit in civium animis, quod tum fit cum leges acommodantur geminis populi moribus... Et hoc est unum ex praecipius capitibus privilegii generalis hujus regni, ut in eo non sit nisi solum forus, consuetudo, usus, privilegia et cartae donationum et permutationum, non tamem merum vel mixtum imperium hoc est liberum et legibus solutum imperium seu manus regia, quam etiam in Hispania ante leges latas viguisse constat, quae forus arbitrii dicebatur. Sed nostri aragonenses, nec magistratuum, nec plebis arbitrio, sed legibus totius populi juditio latis subjiciuntur; et ideo ne aliquod magistratibus arbitrium in leges maneret, nostri majores tam diligenter observarunt standum esse cartae in hoc regno et judicandum secundum quod in ea scritum est.» Y en el párrafo 21, núm. 1: «Quamvis lege regia populus principi et in principem omne suum imperium et potestatem contulerit, tamen hoc intelligendum est secundum naturam principatus, quae ad meram civium non autem ipsius principis utilitatem respicit: ita ut pro subditorum utilitate omnis potestas a populo translata intelligatur quae necessaria fuerit ad constituendum unum summum principem et supremum caput politicum in republica.» Y núm. 19: «Constat majoriam et supremam potestatem regum aragunum non esse postponendam caterorum orbis principum potestati quod legum septis sit circunscripta, imo decet tantam majestatem legibus vivere a majoribus ejus de consensu et voluntate ac in communem totius regni utilitatem latis, propriaque in adoptione regiae dignitatis sponsione et juramento confirmatis.» Y en el párrafo 23, hablando de los que atribuían al príncipe una potestad absoluta, dice: «Sed in principe supremo multi ex nostris hanc absolutam potestatem adesse negant asserentes tale absolutae potestatis nomen ab ore I. C. ab legandum fore, ex eo, quia quod in vim talis potestatis fit, magis ad vim et terrorem imperii pertinet quod inter bellicos strepitus a ducibus exercetur in castris, a quam ad justam optimi principis potestatem, magisque turcarum imperatori convenire tradunt quam cristiano principi in quem a populo legge regia potestas collata est...» Y después de haber establecido que el príncipe está sujeto a la ley, bien que libre y exento de las fórmulas y solemnidades de los juicios, dice al núm. 12: «Quod si alicui adhuc contendant principem non his tantum, non solemnibus tantum sed omnibus legibus simpliciter solutum. Isti ut inquit Ossorius, tyranniae nota principem reverenter infamant; cum et si lex imperii solemnibus juris imperatorem solverit, tamen aliqui bus legibus constat non fuisse solutum, ut Falcidia, Glicia, Vocania... Quinimmo sicut populus ise suis legibus tenebatur, ita et princeps cui et in quem populus lege regia omne suum imperium contulerat... Ex quibus intelligentis a quam notis principiis deviaverint adulatores, qui tempestatem et tyrannidem sub nomine plenae et absolutae potestatis ut se in gratiam regum insinuent, comprehendi tradiderunt, eam miris laudibus extollentes atque magna cum impudentia suadentes et contendentes principem omnino legibus solutum, eique omnia esse honesta et justa... Quare cavendum maximo est ab his adulatoribus, patriae et virtutis inimicis quibus nulla pestis sevior, nulla bellua truculentior, nullum in manius monstrum fingi potest: qui veritatis lumen extinguere atque opprimere coecitatemque inducere conantur.»
Últimamente, nuestro político Saavedra, en la empresa 20, dice: «Casi todos los príncipes que se pierden, es porque se persuaden que el reino es herencia y propiedad de que puede usar a su modo, y que su grandeza y lo absoluto de su poder no está sujeto a las leyes. Sepa el príncipe... que la dominación es gobierno y no poder absoluto, y los vasallos súbditos y no esclavos. Más es el reinar oficio que dignidad... Son los príncipes parte de la república, y en cierta manera sujetos a ella como instrumentos de su conservación. Ni ha de creer el príncipe que es absoluto su poder, sino sujeto al bien público y a los intereses de su Estado... Reconozca también el príncipe la naturaleza de su potestad, y que no es tan suprema que no haya quedado alguna en el pueblo, la cual, o la reservó al principio, o se la concedió después la misma luz natural para defensa y conservación propia contra un príncipe notoriamente injusto y tirano. A los buenos príncipes agrada que en los súbditos quede alguna libertad; los tiranos procuran en absoluto dominio.» Y en la Empresa 41: «La modestia es la que conserva los imperios, teniendo el príncipe tan corregida su ambición, que mantenga dentro de los límites de la razón la potestad de su dignidad, el grado de la nobleza y la libertad del pueblo. Porque no es durable la monarquía que no está mezclada y consta de aristocracia y democracia. El poder absoluto es tiranía: quien le procura, procura su ruina. No ha de gobernar el príncipe como señor, sino como padre, como administrador y tutor de sus Estados.»
Santo Tomás, hablando en general de las leyes positivas, dice que se derivan originalmente de un convenio de los hombres. La autoridad pública y la fuerza de las leyes humanas nace del derecho positivo, y este derecho de un común acuerdo entre los miembros de la sociedad. Y así establece, 2, 2, quaest. LX, art. 50: «Fit autem aliquid justum dupliciter, uno modo ex ipsa natura rei, quod dicitur jus naturale... alio modo ex quodam condicto inter homines, quod dicitur jus positivum.»
Y con más extensión, quoest. LVII, art. 20. «Respondeo dicendum, quod sicut dictum est, jus, sive justum est aliquod opus adaequatum alteri secundum aequalitatis modum. Dupliciter autem potest alicui homini esse aliquid adaequatum: uno quidem modo ex ipsa natura rei... Alio modo aliquid est adaequatum vel commensura tam alteri ex condicto, sive ex communi placito... Quod quidem potest fieri dupliciter, uno modo per aliquod privatum commodum... Alio modo ex condicto publico, puta, cum totus populus consentif, quod aliquid habeatur quasi adaequatum, et commensuratum alteri, vel cum hoc ordinat princeps, qui curam populi habet et ejus personam gerit: et hoc dicitur jus positivum.» Y siguiendo esta doctrina, dice Domingo Soto, De Instit. et jure, lib. 1, quoest. 5, art. 4: «Jus naturale absque ulla ratiocinatione scriptum est in mentibus nostris; jus autem gentium naturali ratiocinatione, absque hominum conventu. Jus autem civile arbitratu hominum in unum coeuntium concilium constitutum. Unde Isidorus, lib. 5, cap. V, quod refertur Distint. 1: «Jus, inquit, civile est, quod quisque populus, vel civitas sibi proprium divina humanaque causa constituit.»
De este principio ha nacido la variedad de los gobiernos, la diferente combinación del poder legislativo, y de la mayor o menor autoridad de sus jefes y supremos magistrados. Es indudable que las antiguas sociedades políticas, sin excluir las monarquías, conservaron el derecho de intervenir en la coordinación de las leyes, o de autorizarlas prestando su consentimiento. Esto, dice Santo Tomás, 1, 2, quaest. 95, art. 5, 0: «Es propio del gobierno monárquico, mixto, que en su juicio es el mejor de los gobiernos: «Est etiam aliquod regimen ex istis commixtum, quod est optimum: et secundum hoc sumitur lex, quam majores natu, simul cum plebibus sanxerunt, ut Isidorus dicit» El mismo Santo Doctor, en la quoest. 93, ad 3, supone que puede haber gobiernos monárquicos en que el pueblo o la comunidad tenga parte directa en la formación de las leyes: «Si enim sit libera multitudo, quae possit sibi legem facere, plus est consensus totius multitudinis ad aliquid observandum, quod consuetudo manifestat, quam aucthoritas principis, qui non habet potestatem condendi legem, nisi in quantum gerit personam multituidinis: unde licet singulae personae non possint condere legem, tamen totus populus condere legem potest.»
De aquí han deducido algunos varones eruditos y doctos teólogos, que sino todos los pueblos han tenido parte en la formación de las leyes, se requiere por lo menos su consentimiento para el valor y eficacia de ellas. Don Alfonso Tostado, Exod. cap, XXI, quoest. 3, hablando de las leyes que el Señor dio a los israelitas por el ministerio de Moisés, advierte que primero que se escribiesen se las propuso al pueblo, esperando su consentimiento: «Sed iste antequam promulgarentur populo, non erant leges: nam licet princeps condant leges, non habent vim legis, donec consentiente populo, promulgentur. Cum ergo istae leges darentur haebreis, donec ipsi consentirent, non erant leges... Oportebat ergo quod dicerentur eis illa verba Domini ut viderent si vellent consentire ad observandum... Ipsi responderunt dicentes velle observare omnia, quae dicebantur, quasi per hoc darent vim legi, ut tamquam lex obligaret. Nam si consensus eorum nihil conferet legi, ita quod non daret ei vim legis, data illa lege a Domino, non oportebat eos respondere se consentire vel non consentire: quia etiam si nollent, illa esset lex et tenerentur ad illam, sed falsum est, nam Deus petivit ab eis consensum.»
Y en el cap. XXIV, quoest. 2: «Legislatores non sciunt consensum subditorum, quia hoc Dei est scire: tamen dato quod cognoscerent aliquo modo eos consensuros, si actualiter non consentirent, non haberet lex aliquam vim legis; ut puta, si aliquis princeps haberet subditos ita benevolos sibi, quod in omnibus quae diceret, consentirent, et ipse nosset hoc multis experientiis: et post faceret aliquam legem, credens quod consensuri erunt subditi; etiam dato, quod facta ea, consentiant; tamen donec ad eorum notitiam deveniat, et consentiant in eam tacite vel exprese, numquam obtinebit vim legis, quia consensus subditorum erat una causa necessaria ad hoc, quod lex firmaretur.»
El Cardenal de Cusa, De concord. cathol., lib. cap. XIV: «Nam si natura aeque potentes, et aeque liberi homines sunt: vera et ordinata potestas unius communis aeque potentis naturaliter, non nisi electione et consensu aliorum constitui potest, sicut etiam lex ex consensu constituitur... Sed quia lex debet esse rationabilis, possibilis, consuetudini patriae non adversans, non possumus legem dicere non acceptam usu utentium, etiam in quocumque foro civili vel canonico. Quare si usus requiritur approbatorius legum, ut dicit. C. leges: non possumus ex nova lege reum, juste condemnare, quia peccare in eam non potuit, quae non dum fuit. Oportet itaque quod in approbatam legem, per mores et usum acceptam deliquerit... Ulterius, si canon ex concordantia, usu et acceptatione approbatur, tum firmitas cujusque constitutionis, ex acceptatione est.»
Y en el lib. 3, Proefat.: «Graves has sententias eum aliis notandis valde, ille praeclarissimus doctor Ambrosius in eadem et sequenti epistola ponit, ex quibus hoc unum menti tenendum: quod licet ex necessitate insipientes, quia seipsos regere non poterant, servi sapientum effecti sunt, tamen alligabatur illi necessitati voluntaria subjectio propter ipsam necessitatem. Et sic naturali quodam instintu, praesidentia sapientum, redacta ad concordiam existit per communes leges, quarum ipsi sapientes maxime aucthores, conservatores et executores existunt: aliorum omnium ad hoc per voluntariam subjectionem concurrente assensu... Legis autein latio, per eos omnes qui per eam stringi debent, aut majorem partem aliorum electione ferri debet, quoniam ad commune conferre debet: et quod omnes tangit, ab omnibus approbari debet: et communis definitio, ex omni consensu, aut majori partis solum elicitur. Nec potest excusatio de obedientia legum, sibi tunc locum vendicare, quando quisque sibi ipsi legem condidit.» Dijo sobre el mismo argumento el famoso teólogo de Lovaina Juan Driedo, De libert. Christ., lib. 1, cap. IX: «Lex in foro conscientiae non habet vim obligandi quando non est moribus utentium recepta, vel cuando incipit esse inutilis... Et idcirco lex etiam rationabiliter in favorem communis boni primum a principe instituta, non incipit habere vim obligandi in foro conscientiae, si populos mox nolit illam acceptare et approbare. Tum enim lex illa non expedit reipublicae sic dispositae, cum plus damni et turbationis, quam boni inde sequeretur.»
Trató este punto con mucha gravedad y extensión el insigne religioso franciscano Alfonso de Castro, teólogo del Concilio de Trento, De potest. legis poenalis, lib. 1, cap. I: «Constat potestatem legem statuendi jure naturae populo concessam esse... Nam quilibet particularis homo potest sibi ipsi statuere regulam, qua vitam nam regat, et moderetur, etiam cum obligatione faciendi id, quod lege decreverit, si id quod apud se statuit, nulli superioris sui legitimo decreto, obviat. Quilibet enim est rei suae moderator, recter, et arbiter, ut dicitur in l. in re mandata C. mandati. Idem prorsus de toto populo aut tota republica dicere oportet. Quoniam nulla recta ratio patitur, ut totus populus in legibus ferendis circa seipsum non habeat eam potestatem, quam quivis particularis homo habet in seipso. An autem ea rationis regula, quam homo ad vitae suae regimen sibi ipsi statuit, sit lex dicenda, an non: parum refert ad id quod intendimus... Praeterea sicut se habet totum hominis corpus ad quodlibet ejus particulare membrum, ita se habet totus populos ad quemlibet hominem totius populi. At corpus hominis singulis quibusque membris imperat, et illis ad suam utilitatem utitur. Oportet igitur ut populus totus singulis quibusque illius ad commodum suum uti: et inde aperte consequitur, ut illis omnibus juste possit leges dare.
Tam aperta et manifesta est haec potestas populi, ut antiqui philosophi nihil aliud dixerint esse legem, quam populi consensum, qui quid faciendum quidve fugiendum sit declarat. Nam Xenophon, lib. 1, de factis, et dictis Socratis, refert Periclem his verbis legem definisse, omnes, quas in unum conveniens et consentiens vulgus conscripsit, explanans quae sunt facienda quaeve fugienda, sunt leges... Denique Julianus jurisconsultos, in l., De quibus ff., de legibus, censet leges nulla alia ex causa obligare; quam quod indicio populi receptae sunt. Sed quia soepe evenit, ut ubi est multitudo, ibi sit confussio, ideo decuit ut populus hanc potestatem, quae sibi jure naturae concessa erat, in aliquem aut aliquos transferret, qui re bene, ut oportet, circunspecta, leges toti populo daret, quibus ille, vitam pacificam agere posset..., Ille igitur pricipatus aut magistratus, sive in uno, sive in pluribus consistat, qui a populo accepit potestatem gubernationis, ab illo etiam accepit potestatem leges condendi, quae ad bonam reipublicae moderationem utiles videbuntur. Cui haec potestas non est a populo delegata, sicut nec gubernare, ita nec leges condere potest. Leges quae ab his principibus aut magistratibus conditae sunt, ideo validae dicendae sunt, quia ex ipsius populi consensu prodidisse censentur.
Et hinc ego deduco eam legem, quae de re jure divino minime necessaria existens, a principe aut quovis magistratu, toto populo contradicente, condita foret, nullius prorsus esse roboris: nisi forte populus omnem suam potestatem in principem aut in senatum transtulisset nihil sibi reservans. Hanc tamen tam prodigam, suae potestatis et libertatis effussionem vix credi potest populum aliquem fecisse. An autem populus tam prodigus suae potestatis fuerit, an non, ex consuetudine ipsa et usu conjectari poterit. Nam si princeps aut magistratus, cui haec potestas est a populo tradita, solet ab antiquis temporibus sine populi consensu; imo illo invito aliquid statuere, quod populus servare cogatur, aperte convincitur populum omnem suam potestatem in principem aut magistratum transtulisse. Eo tamen dato non per hoc tollitur, quin populus possit a legibus illi noviter datis apellare, aut supplicare. Et tunc erit necessario audiendus, si causam justam reddet, propter quam, non sit ad tales leges obligandus: quam si non reddiderit, invitus poterit juste ad illarum observationem cogi. Si vero in allis rebus princeps aut magistratus, cui haec potestas leges condendi est a populo commissa, nihil contra populi consensum statuere solet, inde convincitur populum non omnino renuntiasse juri suo, nec omnem suam potestatem in alium transtulisse. Et inde, mea sententia, deducitur, ut si princeps aut magistratus talem potestatem a populo habens, vellet lege ab eo condita populum contradicentem cogere ad aliquid, lege divina aut naturali minime necessarium, sit tyrannus dicendus; quia majorem potestatem erga populum sibi commissum exercet quam vere habeat.»
Dijo al mismo propósito el ya citado maestro Dávila, quoetione 2, núm. 39: «Nec recte colliget quis ecclesiasticas leges a republica dependere, eo quod seculares dependeant ab ipsius acceptatione. Nam potestas secularis... et quod hic princeps sit, hoc procedit jure humano, a reipublicae liberae acceptatione, sed non a Deo immediate, sicut pontificalis potestas, quam Deus ipse dare decrevit immediate illi homini, qui nominctur etiam ab ecclesia, quae non dat potestatem, sed nominat subjectum potestatis ad pontificatus curam suscipiendam. Et ideo leges pontificis non pendent a republica, sicut nec potestas dependet, etiam si potestas et lex principis forte pendeat ab acceptatione reipublicae, quae cum libera sit, non censetur abdicare facultatem accipiendi, et repudiandi leges gravissimas vel injustas, etiam si principatum sui alicui dederit.»
«Paréceme a mí, dice Pedro Simón Abril, sobre el cap. VIII, lib. 4, Politic. Aristot., que para ser puestas las leyes como deben, han de tener dos condiciones; la primera, que convengan para todos, y no para alguno o algunos particularmente, siendo para los demás perjudiciales... La otra, que voluntariamente el pueblo las acepte y no se le haga fuerza. Porque donde fuerza entreviene, cesa la libertad, y aunque la ley sea buena, el modo con que se propone, no lo es. Ninguna ley con infinitos quilates tiene que ver con la del Evangelio y de nuestra salvación; y con todo eso mandó el Señor que fuese promulgada por predicación y persuasión y no por violencia.»
El señor Covarrubias, resolut. lib. 2, cap. XIV, núm. 6: «Certum est, legem nullam vim, obtinere, si ab initio recepta non fuerit a subditis. Quod Aristot. docet 11º Politic., cap. VI: et probatur l. de quibus ff. de legibus, cap. in istis. §. Leges 4, dist. ubi scribit Domin. leges a principe dari ea conditione et intentione, ut non aliter obligent quam si fuerint a republica receptae... et est communis opinio: nam et maxime praesumendum est eam legem quae a republica non recipitur, minime et convenire.» Y Antúnez de Portugal, De Donat., lib. II, cap. X, núm. 87 y siguientes, con los gravísimos autores que cita al mismo propósito observa: «Quod non suficit legis publicatio ut operetur effectum, et obliget, sed necessario requiritur quod aceptetur a populo, qui alias non obligat subditis. Et quidem, leges tunc instituuntur cum promulgantur, et tunc confirmantur, cum moribus utentium approbantur. Unde si moribus receptae non sunt, robur suum amittut: quoniam cum leges in commune bonum ferantur, si totus populus legi resistit, certum est quod ei non expedit talis lex, cum plus damni et perturbationis quam commodi afferat: et sit communi bono esset contraria. Qua propter nullo modo servanda est, nec princeps potest illam firmare, etiam si vellet. Principi namque tantum demandata est potestas, ut se tamquam tutorem, defensorem, et patrem gerat erga subditos, et bono communi consulat. Subindeque non praesumitur principem habuisse voluntatem obligandi populum per legem, dum illam non acceptat, et sub conditione acceptationis legem tulisse intelligitur. Praesertim, si in memoriam revocetur romanorum consuetudo circa leges ferendas, consulto et approbante populo.»
El señor Menchaca, controv. ilus. trat., lib. 1, cap. XLVII, núm. 9 y siguientes: «Receptissima sententia est Bart. et omnium, in l. omnes populi ff. De justit. et jure: non valere leges quas populus principem jure haereditario regnantem habens, sibi fecerit, nisi ab illo sint confirmatae. Quorum sententia vera est, si poenas populum omne suum imperium, jurisdictionem et potestatem in principem transtulisse, ut fecit populus romanus. Secum autem esset si eam potestatem sibi retinuisset, tunc enim procederet opinionem Alphonsi Castrensis supra relata: cum enim tota potestas poenes populum prius esset, ab eoque in principem populi tamen concessione migraverit; potuit migrare vel ex toto, vel tantum ex parte, quae rex facti est, exindeque pendet istarum controversiarum definitio... Hinc fit ut si populus sit in possessione tales leges vel etiam consuetudines sibi faciendi, vel introducendi sine ulla superioris confirmatione, tunc praesumant illud jus illamque potestatem a populo reservatam, quo tempore principem sibi elegit, quod si ex adverso princeps reperiatur in consuetudine, hoc est in possessione vel quasi, eas leges et consuetudines approbandi, tunc praesumendum est nihil juris ad eam rem sibi populum sibi reservasse, sicque ejus leges citra principis confirmationem non valere. Quod si nihil istorum, probetur, nec appareat qualis fuerit consuetudo aut possessio istarum rerum, qualisve fuerit populi concessio, tunc praesumam hanc potestatem a populo servatam fuisse per generalitatem d. l. omnes populi. Et quia omnis principatus est ad populi meram utilitatem, populo autem hanc potestatem a se ex toto abdicasse nocentissimum esset et contra praesuntionem: ergo id praesumendum non est sed potius contrarium: et quia omnis concessio facta ad meram concedentis utilitatem, intelligitur esse revocabilis, praesertim in hujusmodi mandatis. Itaque cum omnis legitimus principatus sit at meram populi, non etiam ad regentis utilitatem quunque tale mandatum aut commissionem, ad suam utilitatem, datam, revocare cuilibet liberum esse debeat: videtur quod populus eam jurisdictionem quam dedit, et libere revocare, et longe magis aut liberius moderare possit; et consequenter ut posset quoties velit leges novas sibi facere, novasque introducere consuetudines.
Illud autem certum est non bene sequi, populus concessit principi ut ipsum gubernaret, ergo ei dedit potestatem legum ferendarum. Hoc enim pendet ex scripturae inspectioine aut verborum conceptione ad eam concessionem factis et habitis, quae res facti est: factura autem non praesumitur nisi probetur. Et cum ea jurisdictio et potestas prius esset penes populum, penes eum remansisse et perseverasse proesumitur, nisi quatenus probatur contrarium. Ergo aut princeps repenitur in quasi possessione et in contrarium, et tunc contrarium praesumam, aut sumus in dubio quia neutrum istorum probatur, et praesumam penes populum eam potestatem remansisse, quamvis contrarium et nullo jure tenuerit Alphonsus Castrensis. Ipse tamen nobiscum tenet in duobus membris suprae relatis; qui non minus utiliter, quam summa, aucthoritate et gravitate subdit haec verba. Et inde, inquit, mea sententia deducitur ut si princeps aut magistratus talem potestatem a populo habens, &c., ut supra. Quam sententiam verissimam puto eo praesertim quod omnis lex positiva ad sui validitatem debet derivari a lege naturali et divina. Et quod princeps in dubio leges ferendi facultatem non debeatur habere, illinc apparet, quod principem legum ministrum, custodem, observatorem esse supra diximus.»
Y en el cap. II, núms. 19 y 20 excita la cuestión: «¿Princeps an possit leges mutare, vel novas condere?» Responde que esto, «Pendet a commissione et concessione sibi a populo facta. Regulariter tamen regibus leges etiam positivae suae regionis subesse non videntur, sicque eas mutare non poterit sine populi consensu, quia ipse non legum imperator, sed custor, minister et executor esse debet... Ergo dum non solum plures, sed innumeri fere eorum de quibus supra mentionem habuimus, tennerunt principes sui natura, hoc est eo ipso quod a populo creantur, posse novas facere leges et veteres innovare, ab eis cavendum est, cum regularitur verius sit neutrum facere eos posse; nisi expressim, vel tacite vel verosimiliter eis concessum esset, ut fuit in principe romano.» Y en el capítulo XXV, núm. 4, pregunta: «¿An princeps cura legibus dispensare possit? Sit firma conclusio: Id nec principibus nec magistratibus licere nisi quatenus expressim aut tacite, verisimiliter aut certo ab eo concessum sit qui imperium eis commisserit.» Cita en confirmación muchos textos del derecho, y añade: «Nam tunc demum intelligo aliquid ex gratia a principe fieri posse et contra legum dispositionem, quando verisimile est sub generali commissione sibi a populo data id comprehensum fuisse.» Y en el cap. XXIX, núm. 2: «Legum, principum, et arbitrorum potestas non egreditur fines commissionis a populo datae.»
Calixto Ramirez, De L. B., § 21, desde el núm. 4: «Inquit Alvarez Guerrero, posse episcopos Romano Pontifici reverenter contradicere dicendo: Sancte Pater, lex ista a te lata non convertit consuetudini regionis nostrae, quod et nos dicere possemus regibus nostris si vellent leges generales in regno ferre nisi in curiis, ejus mandato congregatis, ac de consensu majoris partis quatuor brachiorum regni ibi existentium, et totum populum aragonensem representantium: aliter enim latae leges non convenirent consuetudini regionis nostrae, in qua hoc consuetudine receptum est, et lege regia stabilitum... Atque ita apud omnes fere gentes servari, ex multorum authorum aucthoritate tradit Augustinus Morlanes, collega noster, ut consensu populi leges debeant recipi et moribus firmari... Attamen in nostro regno sententia Guillielmi Benedicti asserentis ad conficiendas leges populi consensum esse necessarium, et eas nequaquam abstringere donec a populo ipso recipiantur, vera erit. Recipiuntur autem quando a rege de consensu curiae feruntur, et tunc talis consensus approbans leges non est tacitus, nec post leges latas prout in caeteris provinciis, sed expresius et dum leges feruntur.»
Es muy notable lo que acerca de este punto escribe el doctísimo Suárez, De legib., lib. 3, cap. XIX, núm. 6: «In aliquibus provinciis, licet per rege gubernentur, dicitir non esse translata in regem absoluta potestas ferendi leges, sed solum cum consensu regni in publicis comittis ejus, ut dicitur esse in regno Aragoniae. Et tunc verum est requiri aliquo modo acceptationem regni ad valorem legis. Tamen etiam, in eo casu non est illa acceptatio de qua nunc tractamus, quia non est consequens ad institutionem et promulgationem legis, nec est a subditis ut tales sunt; sed est consensus regni simul cum consensu regis concurrens ad condendam legem, in quo regnum se habet tamquam assesor cum rege ad legem instituendam, et postea sequi debet promulgatio, ac deinde acceptatio subditorum. Et ita cum proportione etiam in tali modo regiminis est verum, in supremo legislatore esse potestatem ad obligandum subditos, ut acceptent leggem. Nam ibi supremus legislator non est solus rex, sed rex cum regno. Ubi autem tale pactum non intercessit inter regem et populum, nec de illo potest usu aut scripta lege constare, non est data principi potestas cum illa limitatione»
Concluiremos este artículo con la doctrina del profundo teólogo Gregorio Vázquez, 1, 2. quoest. 95, art. 3, Disput. 156, cap. V: «Cum populus omnem suam potestatem in principem transtulerit jure electionis, et successionis... in quaestionem revocari solet an post legis promulgationem ita requiratur et jam novus populi consensus acceptantis legem ut populo non consentiente, aut non admittente legem, statim ab initio lex illa nullam vim habeat... In praesente igitur controversia non est eadem doctorum sententia. Quidam existimant ita esse necessarium populi consensum ab initio, ut sine illo lex vim non habeat obligandi, si ab initio a majori parte populi recepta non fuerit. Hanc opinionem amplexi sunt doctores non ignobiles: ex teologis Joannes Driedo: Joannes Mayor»; y sigue citando otros teólogos y jurisconsultos. «Opposita tamen sententia absque dubio multo probabilior est.» La defiende con esta excepción: «Hoc tamen dixerint de regibus qui absolute electi sunt. Nam si fuerit aliquis rex ita electus, ut non posset motu suo, nisi consensu regni in comitiis congregati, vel alio modo legem ferre, sicut in Aragonia et Polonia, tunc sane prior sententia locum obtinevit, quia potestas regni non absolute, sed cum aliqua limitatione in regem ab initio translata fuit. In hoc autem casu controversia locum non habet, quia sic non tantum necessarius est populi consensus ut post promulgationem lex obliget, sed etiam ut feratur et promulgetur.»
Es doctrina comúnmente recibida, que el soberano, en cualquiera sociedad o república, tiene obligación de observar las leyes fundamentales del reino, hacer justicia, conservar a todos en sus derechos, ordenar su vida y acciones al bien público, y preferir los intereses y comodidad del pueblo a los suyos propios. Sobre cuyo argumento dice Santo Tomás, De regimin. principum, lib. 1, cap. 1: «Si igitur liberorum multitudo a regente ad bonum commune multitudinis ordinetur, erit regimen rectum et justum, quale convenit liberis. Si vero non ad bonum commune multitudinis, sed ad bonum privatum regentis regimen ordinetur, erit regimen injustum, atque perversum... Si igitur regimen injustum per unum tantum fiat qui sua commoda ex regimine quaerat, non autem bonum multitudinis sibi subjectae, tales rector tyrannus vocatur... Ex quo manifeste ostenditur, quod de ratione regis est quod sit unus qui proesit, et quod sit pastor, commune multitudinis bonum et non suum commodum quaerens.» Doctrina que extractó Álvaro Pelagio, De Planctu ecclesiae, lib. 1, art. 51: «Qui autem praesunt aliquibus, non bonum subjectorum sed proprium commodum intendentes, a vera gubernationis ratione degenerant, quae convenit rationabilibus creaturis... Qui enim sic gubernantur, non reguntur libere ser serviliter, et quasi ad modum irrationalium ducuntur: propter quod taliter dominantes, non reges sed tyranni vocantur.»
El erudito Pedro Simón Abril, en la introducción a los ocho libros de la república de Aristóteles, dice a este propósito: «Tres maneras de gobierno hay buenas, y tres viciosas que les corresponden: La primera manera, es cuando uno solo tiene legítimamente el gobierno y señorío, y se llama Reino. La segunda, cuando los mejores del pueblo en virtud, y en doctrina, y en experiencia, gobiernan en provecho de toda la comunidad, y llámase Aristocracia. La tercera, cuando toda la comunidad y concejo tiene voto y autoridad legítimamente y sin rigor, y dícese República. La manera viciosa que al Reino corresponde, se dice tiranía, la cual es cuando uno, o por fuerza de armas y contra voluntad de la gente se hace señor, o ya que por sucesión o libre elección lo sea, no guarda ley en el gobierno, sino que tiene por ley su voluntad.» Y sobre el cap. X, lib. 4: «Por dos causas, dice Aristóteles, que puede un gobierno ser tiránico; por no pertenecerle conforme a ley, que es que ni le viene por sucesión, ni por libre elección, sino forzosa; y por tener por fin propio su propia utilidad y no la que conviene al bien de todos, que es pretender que la república es para él y no él para la república. Lo contrario es, en el que es verdaderamente Reino, porque o le pertenece su posesión por sucesión a por libre elección de los que quisieron escogerle para aquello, por parecerles bien su valor y partes para ello. Y este tal rey entiende, que así como el todo es más principal, que la más principal parte, y cada parte tiene por fin propio la conservación del todo, así también él ha de tener cuenta con el bien común más que con el particular suyo.» Y sobre el cap. X, lib. 5: «Dos maneras de reino declara aquí Aristóteles; uno que se hace por elección, y otro por el derecho de la sucesión; pero así el uno como el otro demuestra distinguirse de la tiranía en solo, el fin; que el rey tiene por fin el bien y utilidad del pueblo que está sujeto a su gobierno, como el buen pastor tiene por fin el bien del ganado que está a su guarda y gobierno encomendado; y por esto Homero llamó en sus poesías al rey Agamenón, pastor de los pueblos.»
Egidio Romano, De regimine principis, lib. 3, part. 2, caps. VIII y IX, trata largamente de este punto; y de los buenos reyes en contraposición de los tiranos, dice que es necesario «Que guarden las buenas leyes e las buenas costumbres... ca el rey es dicho rey porque gobierne derechamente a si e a los otros, e faciendo derecho tiene nombre de rey, e no lo faciendo pierdelo seqund que dice Sant Isidoro, arzobispo de Sevilla, en el nobeno libro de las ethimologias, al tercero capítulo, do dice: rey serás si derechamente gobernares, e non lo serás si non gobernares derechamente.» Y más adelante: «Diez cosas debe facer el verdadero rey, la primera es que debe procurar el bien común, e acrescentar las rentas del reino con derecho, e espenderlas en el bien del reino. Lo segundo deben guardar los bienes comunes, e los derechos del reino... Y entre los males de la tiranía, que caracterizan a un tirano, una es que no guarda justicia.» «Ni a los súbditos guarda en su franqueza: ca viéneles contra sus libertades, destruyendoles, sus gracias y sus privilegios.» En suma, dice Domingo Bañez, De jure et justitia, Praeambulo de Domin, ad qoest. 62, quoest. 4: «Princeps is dicitur qui rempublicam gubernat propter ipsius reipublicae commodum et utilitatem. Contra vero tyrannus in gubernatione is diffinitur, qui oblitur commodorum reipublicae, ad suum commodum et utilitatem gerit principatum.» Y Jacobo Simancas, De repub., lib. 9, capitulo XXXIV, dijo bellamente: «Regem a tyranno sola justicia discernit.» Y de aquí concluye Alfonso Álvarez Guerrero, Thesaur. Chris. relig., cap. LIV: «Quod ille bonus rex est qui curam subditorum habet, ut bene operentur, quemadmodum pastor ovium, quia regnum non est propter regem, sed rex propter regnum, quia ad hoc Deus providit de eis, ut regnum regant, et gubernent, et unumquemque is suo jure conservent, et hic est finis recti regiminis.»
Por eso se ha dicho que el reino es una gloriosa servidumbre, y como expresa San Agustín, De civitati Dei, lib. 19, cap. XIV: «Christiani principes, dum recte imperant, etiam serviunt eis quibus imperare videntur, imperant enim ut consulant saluti, et utilitati eorum quibus imperant.» En cuya razón dice el jurisconsulto Antúnez de Portugal, De donat., lib. 2, cap. I: «Plane post discretas gentes regna condita fuere, et populus regi, et in eum omne jus et potestatem transtulit: ex ea ratione, et causa, ut esset qui inter cives jus diceret, justitiamque faceret, et eos ab hostibus et aliorum injuriis defenderet, quae fuit causa finalis ob quam homines submisserunt se uni personae in creatione regni... Quipepe regnum non tam ad regis quam ad subditorum utilitatem fuit introductum.»
Este es el oficio y obligación del rey, dice el doctor Juan Salgado en el discurso primero de su tratado de la ley regia de Portugal, «es a lo que el rey está obligado por el pacto y contrato natural de la ley regia... Es aquello por lo cual se da a los príncipes la obediencia y majestad... Es aquello que faltando desobliga los súbditos de la obediencia debida a sus príncipes, como lo apunta Suárez, porque no haciendo justicia son tiranos, ni se les debe obediencia, ni tributo, como lo prueba Baldo, y si los lleva es tiránicamente... porque el rey no tiene más poder sobre sus vasallos, que en orden al fin para que hubo reyes en el mundo, como lo dice Aristóteles, y saliendo de él, cesa la obediencia de los súbditos, la cual solo para la justicia se le promete y jura, como se ha dicho, porque como dice Avilés, tanta fuerza tiene la obligación de la promesa que el rey hace de hacer justicia, como la de los vasallos en le reconocer y obedecer por su rey y señor.»
A consecuencia de estos principios, los teólogos y juristas han calificado de tiránico el gobierno del príncipe que oprime a los súbditos con impuestos, derramas y contribuciones que no se ordenan a la utilidad y bien común de los pueblos, ni se fundan en justicia y verdadera necesidad pública, ni se exigen bajo, el orden y método prescrito por las leyes y costumbres patrias.
Santo Tomás, lect. 1, in cap. XIII, opist ad Rom., después de establecer que el pueblo tiene obligación de pagar tributos al rey porque los príncipes «suo regimini Deo ministrent et poupulo», añade: «deben tributa suscipere quasi stipendia sui ministerii, non autem ita quod hoc debeant sibi pro proemio: proprium enim proemium principis est laus et honor, ut philos, dicit in 5º Ethic., et cum hoc non sufficit tyrannus est.» El maestro Domingo Soto, habiendo probado con la citada autoridad de San Pablo, que todos los súbditos deben contribuir a su soberano, dice: De justit. et jure, lib. 3, quoest. 6, art. 7: «At vero ut illic bene divus Tomas adnotabit, nihil in proemium debent expetere, sed solum ad sustentantionem status, et necessarios sumtus. Nam ut ait Aristoteles, 5º Ethic., cap. VI: proprium proemium principis est honor, quo qui non est contentus, tyrannus est.»
Alfonso de Castro, De potest. leg. poenal, lib. 1, cap. V: «Unum ex multis quae communi doctorum sententia, requiritur ad tributum justum imponendum, est justa causa, quae sit communis et non privata. Alioqui si pro utilitate privata imponeretur, pura tyrannis diceretur.» Alfonso Tostado requiere el consentimiento del pueblo: 1. Reg., cap., VIII quoest. 236. «Reges possunt imponere subditis tributa moderata pro eorum sustentatione cum consensu subditorum.»
El mismo Alfonso de Castro, lib. 1, cap. X: «Alterum quod exigitur ad tributorum justitiam est causa, quae ex sola populi necessitate aut utilitate sumenda est. Alioqui si princeps, propter solum suum commodum tributa imponat, non justa sed tyrannica dicentur. Quoniam rex propter populi utilitatem, et non populus propter regis commodum datus est... Oportet etiam habere proportionem et commensurationem inter tributum et populum cui imponitur tributum, ita ut tributum ipsum populi facultatem non excedat; alioqui tyrannicum et injustum erit tributum. Quoniam quod pro populi utilitate instituitur, non debet contra illius utilitatem militare.»
Sobre esta razón escribía Mateo López Brabo, De rege et regendi ratione, lib. 3, pág. 32 y 33, obra dedicada al Conde-Duque de Olivares, impresa en Madrid, año 1627. «Omnis ergo, quam communis postulat civium utilitas, jure, irrogatur contributio. Sit ne rogato, vel non rogato populo indicenda decemet consuetudo. Commitiis assuetus princeps in eis acquiescat: tyrannidem minatur si ea intringat: majoremque fateor potestatem, minus autem longaevam successoribus relinquit. Raro unus, alterve homo supremo isto, efraenique jure tyrannice non utitur... Haec tamen omnia, unius ut libidinem moderemur, toleranda, altiorique arte intercipienda. Alias, si utrobique res suas praecario cives habeant, legitima regna a tyrannorum saevitia non distingues. Prudens ideo Theoponpi oraculum numquam, mente animoque excidat: moderata potestas est, licet minor, durabilior. Numquam enim satis fidea potentia, quae nimia.»
Decía sobre el mismo argumento el maestro Dávila, quoest. tertia, núm. 19: «Cum secularis potestas immediate procedat a republica, ab illius constitutione in initio, cum regem possuit, et a consuetudine ipsius, a legibusque per illam probatis, desumenda est radix constituendi exactiones in republica. Sunt namque in variis provinciis varia genera potestatum in principibus, et in quibusdam solet esse major limitatio, et coertio principum, ne absque reipublicae facultate tributa exigant: in aliis vero major licentia data est principibus: quarum regionum leges, et consuetudines in hac re consulendae sunt. Quoniam unaquaeque natio suo principi dare potuit, ut hoc vel illo modo, sibi dominaretur... In hac re praxis et consuetudo, observanda est: quoniam haec a reipublicae consensione dependent, ut dixi, aliter enim tyrannis et injustitia committeretur.»
Todas las operaciones del príncipe se deben principalmente encaminar al bien de la sociedad y no al suyo propio: todos los ramos del gobierno han de mirar a este objeto: la guerra, la paz, las leyes, las penas y los castigos. El príncipe que se desviase de esta regla en cualquiera de aquellos puntos es llamado tirano. El maestro Francisco Vitoria, De jure belli, núm. 11, dice: «Non est justa causa belli, aut gloria propria, aut aliud commodum principis: haec etiam nota est. Nam princeps debet, et bellum et pacem ordinare ad bonum commune reipublicae, nec publicos reditus pro propria gloria aut commodo erogare; et multo minus cives suos periculis exponere. Hoc enim interest inter regem legitimum et tyrannum, quod tyrannus ordinat regimen ad proprium qaestum et commodum, rex autem ad bonum publicum, ut tradit Aristot. IV, Politic. X. Item habet auahoritatem a republica, ergo debet uti illa ad reipublicae.»
Y el doctor Luis de Molina, De justit. tract. 2, disput. 102: «Illud etiam est animadvertendum, principem in bello inferendo non minus posse esse injustam adversus suam rempublicam, quam adversus alienam, cui illud inferre purat... Etenim si prudentis arbitrio, tale bellum futurum est in detrimentum maximum suae reipublicae, quia vires non habet ad superandum, vel quia cum modico suae reipublicae bonique communis emolumento, subditos suos maximis periculis et detrimentis exponet, reditus publicos in eo insumet, rempublicam novis tributis et exactionibus gravavit &c. Sane culpa erit lethalis, contra justitiam adversus suam rempublicam. Respublica namque non est propter regem, sed rex propter rempublicam, ut illam defendat administret, et gubernet, non ad suum arbitratum, vanitatem, et commodum, sed ad reipublicae commune bonum: quo fine adductae gentes praefecerunt sibi reges et principes, atque eis id jus, quod habent, potestatemque tribuerunt. Unde recte Aristoteles, IV Politic., cap. X, hoc constitiut discrimen inter regem et tyrannum, quod tyrannus in proprium commodum et quaestum, rex vero in commune ac publicum bonum rempublicam administret.» Y disput. 23: «Cum autem potestas a republica in rectores derivetur pro ipsius reipublicae arbitratu, poterit sane in unaquaque reipublicae specie derivari amplior et minus ampla: nec est major in reipublicae rectoribus, quam a republica fuerit illis concessum. Quin potius si rectores eam extendant majoremque sibi usurpent, in tyannidem per injustitiam quam ea in parte committunt degenerant.»
Dicen los teólogos que incurriría el príncipe en la nota de tirano si procurara extender su autoridad más allá de lo que permite la Constitución del Estado, y publicar leyes sin consultar con los usos y costumbres patrias, como se ha mostrado en el artículo 5º, o instituyéndolas para su provecho y dignidad. Por eso dijo Domingo Soto, De Justitia et jure, lib. 1, quaest. 1, art. 2: «Dum legislator leges in sumn particulare commodum constituerit, tyrannum se esse intelligat.» Y con grande extensión, Alfonso de Castro, De potestate legis poenalis, lib. 1, cap. I: «Ultima legis justae conditio ab Isidoro posita est, ut pro nullo privato commodo, sed pro communi civium utilitate statuatur. Illam particulam ab Isidoro ultimo loco positam, intelligendam esse arbitror, ita ut per illam ostendatur discrimen inter legem justam et injustam atque tyrannicam. Quae pro communi civium utilitate statuitur, justa est lex. Quae vero pro privato commodo lex daretur communis, injusta esset dicenda, et mera tyrannis. Quam injustitiam, ipsa natura docente, facile poterimus demostrare. Nam in corpore humano, ad cujus imitationem ut Paulus ait, vera respublica componenda est, quodlibet particulare membrum, natura ad hoc inclinante, libentissime patitur sibi aliquid detrahi, et se totum interire, ut totum corpus servetur incolume. Hujus autem contrarium fieri, ut videlicet toti corpori detrimentum inferatur pro alicujus membri, etiam si caput illud sit, pari utilitate assequenda, natura repugnat... Ita in recta republica, quae ad imitationem corporis humani formanda est, fieri oportet. Quilibet particularis homo, etiam si rex ille sit, quia tamquam particulare totius reipublicae membrum censetur, potius toti reipublicae, quam sibi soli consulere debet: et potius reipublicae utilitatem, quam suam debet optare. Et inde apertissime convincitur, ut lex, quae spreta communi utilitate pro solo particulari aliquo commodo aliquid statueret, injusta sit censenda, et rationi naturali aperte contraria. Ideo Aristoteles, IV politicorum, cap. I, discit: Sunt enim legis omnes ad rempublicam accommodandae, non autem reipublicae ad leges. Et eodem libro cap. X, de speciebus tyrannidis quae maxime proprie videtur id nomen habere, opposita est regiae potestati absolutae. Hanc necesse est tyrannidem unius principatum esse, qui nullius subjaceat legibus, et dominetur aequalium, et meliorum omnium ad propriam utilitatem, non ad utilitatem subditorum. Haec Aristoteles. Et beatus Basilius in quadam homilia super principium proverbiorum ait. Hoc enim tyrannus a rege differt, quod ille sua ipsius quomodocumque et undecumque respicit ac tuetur: hic tantum subditis consulere quaerit...» Y en el capítulo VI, dice que son evidentemente tiranos aquellos príncipes que por causas levísimas imponen gravísimas penas: «Apertissime deducitur, tyrannos esse eos principes qui pro levissima causa, ut puta quia cervum in sylva sua inclusum quis occidit, statim illum morte puniri juvent, pluris cervum quam hominem existimantes.»
Hemos dicho en el número 34 del prólogo de la Teoría, que Santo Tomás de Aquino, en el cap. VI del lib. 1, De regimine principum, establece el contrato social como el fundamento de la sociedad política, y le da tanta fuerza que no duda asegurar, que si el príncipe abusase tiránicamente de la potestad regia y quebrantase el pacto, pudiera el pueblo, aun cuando se le hubiese antes sometido perpetuamente, refrenar y aun destruir su autoridad, disolver el gobierno y crear otro nuevo por la manera que lo hicieron los romanos, cuando arrojando a Tarquino del trono, proscribieron la monarquía y crearon el gobierno consular o la república. No es este lugar oportuno para exponer las violentas interpretaciones que se han intentado dar a este pasaje: solo diré que el Santo doctor enseña la misma doctrina: 11ª sentent. distinc. 44, quoest. 2, art. 2, y en la 2, 2, quoest. 62, art. 2., donde se propone este argumento, que es el tercero en el orden: «Laudantur qui multitudinem a potestate tryrannica liberant: sed hoc non de facili potest fieri sine aliqua dissensione multitudinis, dum una pars multitudinis nititur retinere tyrannum, alia vero nititur eum abjicere: ergo seditio potest fieri sine peccato.» Santo Tomás, en su respuesta, supone por cierto todo lo que se dice en este argumento, y sólo niega que en la persecución de un tirano haya sedición. «Ad 3 dicendum, quod regimen tyrannicum non est justum, quia non ordinatur ad bonum commune, sed ad bonum privatum regentis, ut patet per philos. in III politic. et in Ethic. Et ideo perturbatio hujus regiminis non habet rationem seditionis: nisi forte quando sic in ordinate perturbatur tyranni regimen quod multitudo subjecta majus detrimentum patitur ex perturbatione consequenti, quam ex tyranni regimine. Magis autem tyrannus seditiosus est, qui in populo sibi subjecto discordias et seditiones nutrit, ut tutius dominari possit.»
El Santo doctor, en dicho lugar De reg. Princ., trata de qué medios se podrán valer las sociedades para evitar los males de la tiranía. «Curandum est si rex in tyrannidem diverteret, qualiter posset ocurri»; y después de impugnar a los que permitían o no reputaban por injusto, que los particulares acometiesen al tirano hasta tomar de él justa venganza, concluye: «Videtur autem magis contra tyrannorum saevitiam non privata praesumptione aliquorum, sed aucthoritate publica procedendum. Primo quidem, si ad jus multitudinis alicujus pertincat sibi providere de rege &c.»
Los que interpretan a Santo Tomás, suponiendo que habla en este pasaje de los gobiernos precisamente electivos, o de reyes subalternos y dependientes de otro superior, como lo fue Archelao de Augusto, no es necesario, más que leer sin preocupación al Santo doctor para convencer de vana y violenta esta interpretación. Dice expresamente que el tirano no puede justamente ser juzgado ni reprimido, sino por la autoridad pública. A consecuencia distinguió oportunamente dos clases de pueblos o sociedades, sociedad o comunidad perfecta e independiente de otro príncipe superior, y comunidad imperfecta y subordinada a otro príncipe: de la primera habla en el citado pasaje, a saber, del Imperio Romano, ora bajo de sus reyes, ora de los emperadores, y asienta: que la multitud, el pueblo o la sociedad puede abandonar y deponer al tirano, de suerte que la autoridad pública de cualquier gobierno, que no reconoce superior, sea electivo en su origen, o sea que se le haya sometido perpetuamente: «Etiam ei eidem in perpetuo se ante subjicerat», puede proceder contra el tirano. Establecida esta máxima y proposición general, pasa al segundo género de gobierno tributario o dependiente: «Si vero ad jus alicujus superioris pertineat multitudini providere de rege, expectandum est ab eo remedium contra tyranni nequitiam sic Archelai... Judeis contra eum querimoniam, ad Caesarem Augustum defereritibus, primo quidem potestas diminuitur, ablato sibi regio nomine... deinde cum nec sic a tyrannide compesceretur, a Tibaerio Caesare relegatus est in exilium apud Lugdumum Galliae civitatem.»
Álvaro Pelagio, De Planctu ecclesiae, art. 62, lib. 1, sigue fielmente los mismos pensamientos de Santo Tomás, y aun copia casi a la letra sus expresiones y palabras. El objeto de su argumento, así como el de Santo Tomás, es general; de los remedios contra la tiranía, el primero es de precaución, el segundo de cauterio; aquél previene la enfermedad, éste trata de curarla. Debe pues la sociedad o nación poner gran diligencia en establecer un rey, y antes de elegirlo, considerar sus prendas, virtudes y calidades, y templar su autoridad de manera que no pueda declinar en tiranía; establecido ya el reino, y constituido el monarca, ¿qué debería hacer la nación si el príncipe se convirtiese en tirano? «Demum curandum est si rex in tyrannidem, declinaret, qualiter possit ocurri.» Y sigue copiando literalmente la doctrina de Santo Tomás.
Cual haya sido el verdadero sentimiento de Santo Tomás sobre la presente materia, se colige con evidencia, no solamente de la naturaleza de sus claras y sencillas expresiones, y de la uniformidad de sus doctrinas y principios en los lugares citados, sino de la común interpretación de los más insignes teólogos, tanto los de su escuela y profesión, como extraños. El cardenal Cayetano, los Victorias, los Sotos, los Báñez y otros que citaremos luego, jamás pensaron interpretar al Doctor Angélico en sentido diferente del que hemos propuesto. En cuya razón el erudito Juan Ginés de Sepúlveda, adictísimo a los reyes, y gran apologista de su autoridad soberana, hablando, no de los tiranos propiamente tales, o sin título, sino de los reyes legítimos: «Qui regnum justum a patribus traditum avare et crudeliter administrant. Interdum namque in regnis haereditariis reges existunt natura superbi et insolentes, imperiosi et ad tyrannidem proclives, qui caecitate quadam et ignoratione victi, quae origo est omnium malorum herile imperium civili regioque fraejerunt.» De estos dice, lib. 1, De regno, núm. 12: «Reges igitur qui se tyrannice gerunt, ac idcirco tyranni nominantur, patienter ferendi sunt, tamquam domini dyscoli, ut est in epistolae Petri, in quos nihil esse conandum, praeterquam aucthoritate publica, ac ne sic quidem, nisi eum est eorum importunitas intolerabilis, gravissimi aucthores, et in his Thomas prodiderunt, ut sententia illa de tyranno impune necando in quam partem a Concilio Constantiensi, sessione 15, accepta damnataque sit intelligatur.»
Los filósofos y teólogos más insignes siempre han reconocido en las naciones y comunidades perfectas una autoridad suprema, fundada en el derecho de naturaleza, para defender sus prerrogativas y libertades naturales y su existencia política, en los casos en que ésta peligrase, o de verse amenazadas de alguna violenta invasión, u oprimidas cruelmente por un tirano. En suma, un derecho natural para su propia defensa y conservación. Es muy notable lo que a este propósito predicaba el famoso teólogo Enrique de Hasia, religioso cartujano, en su tratado Consilium pacis, escrito en París el año de 1381, con el loable fin de exterminar los males del cisma, que en esta época tanto había conturbado la república cristiana. Dice, pues, en el capítulo XV: «En los casos arduos y graves necesidades del estado, es loable tomar las armas, y ejecutar cuanto parezca conveniente para conseguir la salud pública; y puede el pueblo sin autoridad del príncipe, proceder contra los estatutos y leyes comunes y derechos positivos si lo exigiese su propia defensa y conservación y aun resistir al príncipe como enemigo, no como a rey, si tratase de destruir la república. «Male igitur epikeisant qui in praesenti communi summa necessitate universalis ecclesiae, volunt omnia jura positiva, de concilio congregando non nisi aucthoritate Papae, praecise ad literam servari; impedientes, contra intentionem eorum qui canones instituerunt, viam pacis et salutis, ac si in nullo casu liceret populo, vel alicui, sine aucthoritate principis contra statuta communia, pro defensione sui et patemarum legum militare; seu principi, volenti rempublicam et civium universitatem destruere ad cujus conservationem est ordinatus, tamquam hosti, non regi resistere.»
El célebre don Alfonso de Madrigal, el Tostado, 3, cap. XI, quoest. 53: «Quaritur ulterius, an israëlitae poterant deponere Salomonem de regmo pro criminibus suis. Proquo sciendum quod non erat simile de regibus illis qui fuerunt in principio regni judeorum, et de regibus nostris. Nam reges nostri in multis casibus possunt deponi, sive per Papam, sive ab ipsis regnicolis. Ad hoc autem non est idem modus sed secundum diversitatem terrarum, sunt diversae leges municipales, tangentes de statu regum, et depositione eorum.» Niega que los judíos pudiesen deponer a Salomón, porque el reino de Israel era de institución divina.
Y al cap. XII, quoest. 4: «Qui habent regem, non habent eum in dominum proprie loquendo, sed in rectorem, qui positus est ad procurandas utilitates subditorum, et non suam, ut patet Ethic. 8º. Et si secus agat, non est rex, sed tyranus, et deponi meretur... Ideo dato, quod aliquis institutus sit in regem, et progenitores sui semper regnaverint, si gravaberit nimie subditos suos, licite receditur ab obedientia ejus: quia reges non sunt vere domini, sed rectores: Ideo inter eos et subditos suos est aliquid justum politicum: et quando cessaverit illud justum, cessavit omnis communicatio subditi et principantis.»
Repitió esta misma doctrina: II Paralit. cap. X, quoest. 9: «Illi qui habent regem, non habent eum in dominum proprie loquendo, sed in rectorem, qui positus est ad procurandam utilitatem subditorum, et non suam, et si secus agat, non est rex sed tyrannus, et deponi meretur. Non est tamen justum regem injuste agentem, pro quocumque gravamine subditorum deponi, nisi sit valde magnum vel officiatur incorregibilis. Quia si pro quolibet crimine deberet deponi, gravius damnum sequeretur, et scandalo multa, quam in tolerando aliquantulum injustum principatum. Populus ergo ut provideat utilitati suae non debet deponere regem pro quocumque crimine... Ideo dato quod aliquis institutus sit in regem, et progenitores sui semper regnaverint super illum populum, si gravaberit nimis subditos, licite receditur ab obedientia ejus.»
Había enseñado antes esta misma doctrina el célebre teólogo y canonista Pedro de Aylli, canciller de la universidad de París, cardenal y obispo de Cambray, maestro del insigne Juan Gerson: De necessitate reformat. in concilio, cap. XXIII, donde para apoyo de sus sentimientos cita a Santo Tomás y otros varones doctos: «Praeterea beati Thomae de Aquino et multorum prudentium haec summa est, quod si ad unius alicujus dispositionem pertineat sibi providere de rege, non injuste ab eadem rex institutus potest destitui, vel refrenari ejus potestas, si potestate regia tyrannice abutatur.» Y sigue copiando los ejemplos que pone Santo Tomás.
El venerable y sabio Juan Gerson: De auferibilitate Papae ab Ecclesia. Considerat. 8ª: «Auferibilis est aut mutabilis lege stante, quaelibet politia civilis monarchica seu regalis ut fiat aristocratica: et non sic de ecclesia, quae in uno monarcha supremo per universum fundata est a Christo... Quia nullam aliam politiam instituit Christus immutabiliter monarchicam, et quodam modo regalem nisi ecclesiam.» Y considerat. 12: «Tradit Aristoteles. V Polit. quod ad communitatem totam spectat principis vel correctio, vel totalis destitutio, si in emendabilis perseveret. Et haec potestas inauferibilis vel inabdicabilis est a communitate libera, quae de rebus suis facere potest ad libitum, nec per appropiationem vel aliquam legem potest suspendi.»
Y en el tratado, de modis uniendi ac reformand. ecclesiam: «Si ergo propter salvationem unius regni, unus provinciae, deponitur unus rex, unus princeps secularis qui per successionem perpetuam descendit: multo magis unus Papa...» Y más adelante: «Si rex iniquus in populum sibi subditum vellet daeserire, non tenentur ejus subditi juramentum homagii et fidelitatis olim praestitum, ei in aliquo observare: nam ut praedixi, in curatione universalis ecclesiae, et cujuscumque reipublicae subditi fiunt Domini, et judices dominorum et superiorum proprias utilitates cum detrimento reipublicae amantium.»
El cardenal de Cusa, De concord. cathol., lib. 3, proelat., hablando de las obligaciones de un rey o de un monarca, dice: «Hujus vero officium est nihil contra reges praesumere: immo subesse debet eis, et earum doctrina, tamquam cor in medio, corporis totam rempublicam vivificare: immo secundum easdem puniri debet in arduis scandalum in republica ex trangressione generantibus, licet non in parvis delictis, ne contemptibilis fiat principatus.» Y el cardenal Pedro Aurelio, de la orden de los menores, in 2 sentent. Distinc. 44, art. 3, prueba la necesidad del gobierno político: «Quod hominum genus non est totaliter liberale, nec secundum totum suum ambitum est amator veritatis, et ideo contingit multos operari illiberaliter, vel non virtuose: ea propter ad hoc, quod retrahantur illiberales ab operationibus hujusmodi, necessariae sunt poenae ad terrendum, et leges ad ligandum et per consequens necessarius est superior aliquis... Videmus etiam, quod ex hoc potest princeps in principatu suo tyrannizare, quia non est superior, ad quem fieri possit appellatio. Unde ubi in civitate vel communitate esset princeps aliquis tyrannus, si desit superior, juste et secundum rectam rationem tota communitas potest consurgere ad ejus correctionem, vel si incorrigibilis est, ad perpetuam depositionem.»
Juan Mayor, De potestate Papae in temporal.: «Caput verum est super reliquam partem sui corporis: et tamen nego regem esse majoris potestatis quam reliquam sui regni... Populus totus est super regem. Rex utilitatem reipublicae dissipans et evertens incorrigibiliter, est deponendus a communitate cui praeest: ergo Maximus Pontifex si procedat de vitio in vitium, notorie et incorrigibiliter, est deponendus: tenet consequentia, alioquin melius esset provissum politiae seculari, quam ecclesiae. Si dicis, non est idem: rex non habet robur et aucthoritatem nisi a regno cui libere praest: pontifex habet aucthoritatem a Deo...» Y en el tratado De aucthorit. Concilii supra Papam: «Quilibet debet sequi illum modum qui est lumini naturali conformior, nisi de opposito doceatur per legem divinam: sed conformior est lumini naturali, quod caput incorrigibile aucthoritate sua exuatur, ut alii timorem habeant, et ad bene agendum animentur, &c.»
Jacobo Almain: De dominio naturali, civili, et ecclesiat. «Non potest renunciare communitas potestati quam habet super sum principem ab ea constitutum: qua scilicet potestate eum, si non in aedificationem, sed ad destructionem regat, deponere potest, cum talis potentia sit naturalis: et istius sententiae est Glossa 23, 9, 3, can. ostendit.» Y en el tratado De aucthor. eccles. et concil.: «Si ecclesia non possit auferre Papam regentem eamin destructionem ejus... sequitur politiam pure naturalem et civilem esse melius institutam quam sit ecclesiastica. Non enim bene esset instituta politia pure civilis et naturalis, si ejus regem perturbantem eam destituere non posset. Immo potestatem cum destituendi et occidendi, tamquam membrum corruptivum totius corporis, communitatis a se abdicare non potest.»
El maestro Francisco Victoria, relect. 1ª de Indis, num. 16: Después de haber asentado que cualquier república, con acuerdo de la mayor parte de sus miembros puede constituir la suprema autoridad, añade que también puede mudarla: «Dico quod possent eligere principem, non solum sibi, sed toti reipublicae, sicut et Galli pro bono suae reipublicae mutaberunt principes, et ablato regno a Childerico, tradiderunt Pipino Caroli Magni patri, quam mutationem Zacharias Pontifex comprobavit.» Y concluye que este es uno de los títulos legítimos para obtener un reino o imperio.
Domingo Soto, De justitia, et jure, lib. 5, quoest. 1, art. 3, suscita la cuestión: «Primum de tyranno, an cujus civium liceat eum privatim extinguere. Apparet enim esse id, natura magistra, legitimum. Nam unicuique conceditur jus defendendi sesse.» De hoc divus Thomas, 2 sentent., distinct. 44, quoest. 2, art. 2º et opusc. 20, de regimin. princip., cap. VI, optime disserit: «Summa autem disputationis secundum quosdam ejus interpretes, atque alios doctores, haec est. Bifariam quempiam contingit esse tyrannum, videlicet aut potentatus acquisitione, aut sola ejusdem administratione quam juste adeptus fuit. Atque in hoc secundo casu, communis consensus, est nemini licere ipsum privatim interimere. El ratio est quod eum jus habeat ad regnum, non est illo nisi per publicum judicium expoliandus, ut scilicet audiatur. Lata vero in eum sententia, quisque potest institui executionis minister... Igitur ut ad rem revertamur, quando secundo modo princeps tyrannidem exercet, tunc verum habet illud monitum Petri, ut etiam dyscolis dominis obtemperetur. Haec enim, inquit est gratia, si propter conscientiam Dei patiatur quis, tristitias patiens injustitiae. Quare si respublica superiorem habet, ille adeundus est, ut remedio sucurrat: sim vero, illa potest in ipsum coarmari. Dum autem potens non est, tunc Deus est orandus... Atqui in hoc casu intelligenda est santio Concilli Constant. sess. 15, ubi tamquam haereis condennatur eorum error qui affirmabant cuilibet licere tyrannum occidere.»
El célebre obispo de Segovia don Diego Covarrubias, oper., tom. 1º, de matrim. P. 2, cap. III, § 4, núm. 13: «Nec me latet, tyrannum qui per vim dominatur, nullum habens jus ad illius reipublicae regimen, posse a privato occidi, ubi nullum aliud est remedium ad illam tyrannidem tollendam; quod notat Cayetanus 2, 2, quaest. 64, art. 3, etiam veneno et proditorie... Quod si vetus reipublicae princeps successionis aut electionis jure sit: et tamen in regiminis modo, juris atque rationis limites excedit a privato occidi non potest.» Añade practic. quoest. cap. I, De jurisdictione castellanae reipublicae, num. 6: «Semel constituta regia potestate, sive libera populorum et reipublicae electione, sive lege lata, seu moribus, in jus successionis haereditariae traslata, non potest per rempublicam rex regno expoliari, nisi is fuerit in gravissimam tyrannidem lapsus.»
El piadoso y docto padre Fr. Alfonso Orosco, agustiniano, predicador del rey D. Felipe II, en una obrita que escribió para su instrucción y la de todos los reyes y príncipes, con este título: Regalis institutio, impresa en Alcalá, año de 1565, en el cap. 25, del tratado 3, define al tirano: «Si princeps non populi aut regni commodum, sed peculiare bonum quaerat, is regem non agit sed tyrannum.» Y fundado en la doctrina de Santo Tomás, lib. 1, cap. VI, Re regimin. princip., alaba los que mataron los tiranos: «Talis ut historiae docent, fuit Romae Tarquinus Vesanus, Dionisius Tyrannus, quem senatus jure optimo interfecit, talis Nero infelix.»
El maestro Dávila, De juribus principal., defendendis quoest. 8, núms. 4 y 17: «Sed dubium suboritur, an eadem facilitate qua respublica dominationem concessit suo capiti, eadem possit illam amovere, et mutare? Pro qua re, secunda sit regula: reipublicae mutare possunt caput suum, quocumque modo positum, quando justae de novo accedunt causae, quae ad Dei honorem, et publicam utilitatem, et ad evitationem magnorum damnorum spectent. Haec assertio constat communi sententia doctorum, quos supra praecedenti regula retulimus. Et rursus constat sacris testimoniis, quibus de mutatione regnorum ob illas causas, et non ob alias sermo sit: ut ecclesiast. cap. X, et Danielis 2 et 4... Adest alia ratio quae potest respublica concurrentibus dictis causis justis, mutare capita sua, nam cum libera illa sit, et dominationem instituat ad suum bonum, numquam censetur ita abdicare suum jus, ut commodo suc, nequeat prospicere: et ideo semper censetur in quocumque contractu cum republica, manera indemnem utilitatem publicam, et Dei religionem: atque ideo quocumque tempore, concurrentibus dictis causis, juste posset respublica a se abdicare nocivos tyrannos et pacta non servantes gubernatores.»
«Alia belli, et punitionis necessitas est interior, cum tyranni oppressionem experiremur; ser breviter in hac re dico cum magistro Soto, lib. 5. De justitia, quaest. 1, art. 3... Et cum Concilio Constantiensi sess. XV, tyrannum, nullum habentem titulum licere occidi a quovis oppresso vel vidente oppressionem alterius, quia defensio naturalis licet omnibus, etiam cum vi. Secundo vero affirmo tyrannum habentem titulum regni vel dominii, non posse a quovis occidi, nisi mandato superioris vel reipublicae... Quia ad quietem reipublicae, et ut obedientia deferatur principibus, cum pace christiania, nec detur occasio tumultibus et falsis excusationibus obediendi, injustique suspicionibus privatorum adversus principes, sint ne tyranny, nec ne: et quia judicium omne spectat ad praefectos et gubernatores reipublicae, non ad privatos; ideo non est aucthoritas apud privatos occidendi tyrannum habentem titulum, quia ille praefectus est. Et ita ejus punitio pertinet ad totam rempublicam, cujus vices ille gerit et cui subditur.»
El maestro Fr. Domingo Báñez, In quoest. D. Thomoe de jure et justitiae, quoest. 64, de homicid., art. 3, excita y resuelve esta cuestión: «Sed quaeret aliquis: quidnam erit licitum reipublicae agere quando tyrannicae opprimitur a legitimo rege? Respondetur, quod respublica potest, et debet recurrere ad superiorem principem, v. gr., ad Pontificem, vel imperatorem ut corrigant et detineant talem principem tyrannice gubernantem. At vero si hoc remedium non fuerit posibile vel non fuerit efficax, vel fuerit periculum in mora, potestas est in illa republica ad judicandum de illo principe. Quod si ille admonitus noluerit corrigi, potest illum a regno ejicere, et occidere si opus fuerit. Ratio hujus est evidens: quia jure naturae rex ordinatur ad bonum communitatis, et non e contra, eo vel maxime quod respublica regi contulit aucthoritatem ad bonam gubernationem ipsius reipublicae. Ergo in casu quo rex tyrannice gubernet, potestas erit in republica ad deponendum, vel etiam ad occidendum pro defensione ipsius reipublicae.»
Emmanuelis Sa, Afor. confesar. verb. tyrannus: «Tyrannicae gubernans juste acquisitum dominium non potest spoliari sine publico judicio... potest autem deponi a populo, etiam si juravit ei obedientiam perpetuam, si monitus non vult corrigi.»
Gregorii de Valencia, Commentar. Theolog., T. 3: «Utrum liceat privato cuilibet civi occidere tyrannum?... vel est tyrannus non per arrogatam sibi in juste potestatem sed solum per pravum et communitati exitiosum legitimae alio qui aucthoritatis usum in gubernando; aut est tyrannus per arrogantem potestatem, quam vi obtineat. Si est tyrannus primo modo, nulli particulari licet eum occidere. Nam eum tunc coercere pertinet ad rempublicam, quae sola posset jure appugnare illumet vocare in subsidium cives.»
Gregorio Núñez Coronel, religioso agustiniano, en su erudita obra De optimo reipublicae statu., lib. 3, cap. XV: «Ubi vero justitia non colitur, quaenam regni species et forma extavit? Si regni species in tyrannidem desiit; si nihil, quoad honesti, et aequi similitudinem retineat, reliquum est, si omnia, infima, media et summa inversa sunt: si universus denique status turbatus est ex eo, quod is qui clavo assidebat, fidem fregerit: acerbus, immanis et iracundus evaserit: avaritiae studuerit: libidini servierit: voluptatem et delicias reipublicae et civium omnium commodis anteposuerit, an non a sede regni deturbandus crit? Certe non est cur amplius in regali solio, sit tolerandus... Ipsa enim regiae dignitatis ratio, thronus ipse, ipsum diadema, celsitudo ipsa et majestad regia cujus potissimus finis est optimus reipublicae status, jure suo exposcit, ut cum justitia concultatur, cum cives opprimuntur, cum publica salus periclitatur ob malitiam vel negligentiam, vel perfidiam et fraudem, vel ignaviam et imbecillitatem... denique ob imprudentiam et inscitiam principis, ommino is a sede regni deturbetur, et alius loco ejus sufficiatur qui justitiam collat.»
El jurisconsulto Tomás Carleval, De judiciis, tit. 1, disput. 2ª, núm. 134: «Cum rex negligit facere justitiam, vel perperam judicatum emendare, regnum dicitur vacare de facto et de jure. Et rex negligens justitiam facere, potest regno vel ejus administratione privari. Et rege negligentia expedire quae ad ejus officium pertinent, devolvitur potestas ad populum a quo in eum derivata est.»
Antúnez de Portugal, De donat., lib. 2, cap. XXIV, números 35 y 36: «Concessio ob causam non revocatur, nisi accipiens causam non impleverit... Plane causa ob quam populus regnum tradidit, est administratio pro salute publica: siquidem regnum non tam ad regis quam ad vasallorum utilitatem fuit introductum. Idcirco, concessionem suam populus irritam facere nequit priusquam ingratus fiat princeps, et publicum bonum prorsus evertat. Et interim populus non poterit esse supra principem.» Y más adelante, desde el núm. 51: «Tyrannum autem in exercitio ab subditis occidi non posse ante sententiam verum est. Attamen si talis legitimus princeps legitima abutatur potestate, in subditos erudelitate, avaritia, nimia tributorum exactione, habebitur pro tyranno, quia tyrannice dicitur imperare, et agit exercetque quae tyranni agere solent. Et quidem licet is occidi non possit, ut valet vere tyrannus, expelli tamen potest a regno, deponi et eo privari in comitiis, quae hoc casu sunt supra regem... Ratio est, quia in principe male agente perit omnis, quam legitime nactus erat, potestas... Quare cum populus in regem jus et potestatem transtulerit ad certam causam, videlicet ut justiam subditis administret, populumque incolumen servet, ad liberum ab hostibus, si causa, ob quam regnum datum est, non sequatur, immo contrarium fiat, locus erit repetitioni, toto tit., ff., de condict., causa data, causa non secuta. Et sic quamvis populus non solum in regem ipsum, sed et in sucessores imperium transtulisset, tamen bene potest populus imperium illud reassumere ex causa, veluti si regnum tyrannisset, ut fecit Federicus... Quod ex eo procedit quia ut insinuant Azorius et Suarez, populus non videatur ita a se abdicasse potestatem, ut eam reassumere non possit in casu necessitatis et conservationis, immo sub ea conditione imperium translatum intelligitur, si rite, et recte imperium administrasse, retinendo in habitu potestatem et imperium translatum, ut eo uti valeret in casu malae administrationis.»
El señor Menchaca, controvers. ilustr., lib. 1, cap. VIII, núms. 32 y 33: «Stat ergo quod princeps qui principatu abutitur, jus principatus ipso facto amittit, ut multi disseruerunt, quod supra retulimus. Et ut alii tradiderunt, ei possunt cives obedientiam denegare.» Y en el cap. XVII, número 10, después de haber establecido que la propia defensa es de derecho natural, justa y lícita aun cuando casualmente se siga la muerte del invasor, añade: «Neque ad rem pertinet quod ille aggresor sit princeps, aut dux reipublicae, aut persona reipublicae gubernationi multo necessaria. Nam ii tales simul atque tyranni esse coeperint, continuo desinunt esse principes ipso facto. Itaque princeps reipublicae meae, qui me immerentem et inculpatum properat necare aut vulnerare, ipso facto ac ipso jure princeps esse desinit. Unde si ad meum defensionem eum interfecero, non tam principem meum, quam hominem jam privatum interemisse videbor.» Y en el cap. 1, núm. 6 y siguientes, dice que puede el pueblo revocar la potestad dada a los reyes, en estos tres casos: «Quando princeps firet tyrannus. Idem, quando non esset idoneus ad regendum. Tertius casus, secundum Isern ubi supra, est quando rex regios terminos excederet, nam tunc rex non videretur.» Y en el capítulo V, núm. 10, refiere el dictamen del doctísimo prelado Tarraconense Fernando Loazes: «Ipsi cives possunt omisso relictoque priore principe qui ad eos defendendos aut regendos erat ignavus, alteri principi se committere.» Dictamen que aprueba como cierto y verdadero.
El sabio y piadoso Enrique de Langenstein de Hasia, vice cancelario de la academia parisiense, en el tratado consilium pacis, escrito en París el año 1581, con motivo del gran cisma, donde prueba la necesidad de juntar concilio universal, como un medio seguro para remediar los males que afligían a la cristiandad, entre otras cosas dice en el cap. XIII, cuán importante cosa es y aun necesaria, que en toda sociedad se junten los miembros de ella para deliberar de común acuerdo sobre los negocios gravísimos del estado: «Item, ratio dictat, consuetudo frequentat, natura jubet, quod in omni collegio, communitate et politia, sic sit, quod emergente aliquo casu arduo et speciali tangente rempublicam, recurratur ad concilium magnum illius collegii, vel communitatis. Ratio, quia in collatione plurium, ubi diversi diversa tangunt, aliqua inveniuntur consilio fiunt, secure recipiuntur, et authentica a populo habebuntur.»
El cardenal de Cusa atribuye a estos congresos la facultad de hacer las leyes, De concord. cathol., lib. 3, proufat...: «Legis autem latio, per eos omnes qui per eam stringi debent aut majorem partem, aliorum electione ferri debet, quoniam ad commune conferre debet. Et quod omnes tangit, ab omnibus approbari debet, et communis definito, ex omni consensu aut majoris partis solum elicitur. Nec potest excusatio de obedientia legum sibi tunc locum vendicare, quando quisque sibi ipsi legem condidit.» Y en el cap. XII: «Est etiam illud in summa sciendum, quod studium regentis debet esse, ut per concordiam leges ordinet. Unde opportunum est in concilio utriusque status, primatuum et praesulum cuncta universalia rempublicam tangentia; illius vero sic per concordiam constituti exequutor rex esse debet. Quoniam est ipsa constitutio regula, secundum quam subjecti potestatem regis ordinatam esse volunt... Praesidere debet rex in illo concilio, ubi ea discutiuntur quae ad regimen reipublicae spectant, et cum consilio optimatum et etiam episcoporum subjectorum per consensum cuncta digeste ordinare. Habere quippe debet princeps ex omnibus de subjectis viros perfectos, ad hoc de omni parte regni electos, qui in quotidiano consilio adsint regi. Tales quippe consiliarii vicem gerere debent omnium regnicolarum... Et hi tales consiliarii, eorum quos representant, bonum publicum debent continue defensare, et medium proportionatum esse, per quod rex gubernet et influat sibi subjectis, et per quod subjecti refluant in opportunis ad principem. Et in hoc quotidiano consilio magna vis regni consistit. Deberent quidem isti consiliarii in universali congregatione regni concorditer ad hoc deputari, er per leges et juramenta ad bonum publicum persuadendum palam obligari.»
Trató de esta materia largamente el ilustre caballero y docto jurisconsulto Domingo Antúnez Portugal, tract. De donation., lib. 2, cap. XXIV, donde dice: «Comitia autem, seu curiae generales, quea vulgari sermone dicimus Cortes, magni sunt momenti, tamquam regni fundamentum, sive ad evertendam, sive ad mutandam, conservandamque rempublicam. Et enim in illis multa expediuntur pro reparatione status pacifici regni, et illius utilitate, pro justitia, et pace componenda, ad augendum regni honorem, et ut depravata corrigantur, statusque provintiarum de bono in melius reformetur.»
Excita luego la cuestión, an comitia sint supra principem? Con cuyo motivo expone los fundamentos en que estriba la opinión afirmativa, a saber: «Primo, quod principes constituti sunt, et auchoritatem suam nacti benignitate, et de consensu populi. Ideoque populo in comitiis sunt abnoxit: prout in simili dixit Papa Zacharias, cum de Childerici abdicatione consuleretur a Francigenis, teste Aventin»: lib. 3, Annal ibi.: «Princeps populo, cujus beneficio posidet, obnoxius est. Quancumque enim habet potentiam, honorem, divitias, gloriam, dignitatem a populo accepit: plebi accepta referat necesse est: regem plebs constituit eumdem et destituere potest.» «Quod maxima cum ratione procedere videtur, namque populus principem constituit. Unde negari non potest, quod constituens prius est et superius constituto. Sed tres ordines regni principes nostros contituere.» Lo que prueba con varios casos.
«Secundo: quia omnes concessio facta ad meram concedentis utilitatem revocabilis esse dicitur. At vero principatus datus fuit propter utilitatem subditorum. Ergo cum in comitiis agatur de utilitate, et bono regni regimine, potestate queo a populo regi tributa est, dum tres reni status in comitiis existunt, suspensa dici debet, ut ordines supra principem sint, et esse debeant.»
«Tertio: quia dum populus in regem jus, et potestatem transtulit, praesumitur retinuisse potestatem, saltem abdicandi potestatem regiam ad hoc, ut in comitiis statuere possit, quae magis utilia et proficua regno visa sint. Et quidem nocentissimum esset populo, si omnem potestatem deponeret et in regem transferret, nulla sibi reservata contra regem. Proindeque populus, qui repraesentatur in tribus regni statibus congregatis in comitiis, supra principem esse dicendum.» Sin embargo de estas razones, al autor le parece más verdadera la contraria opinión, y sólo reconoce la superioridad de las Cortes sobre el rey en ciertos y determinados casos, con cuyo motivo expone las facultades y atribuciones de las Cortes, a saber:
Primera: juzgar al rey y aun deponerlo si abusare de su autoridad y gobernase tiránicamente. «Tyrannum autem in exercitio a subditis occidi non posse ante sententiam verum est. Attamen si talis legitimus princeps legitima abutatur potestate, in subditos crudelitate, avaritia, nimia tributorum exactione, habebitur pro tyranno, quia tyrannice dicitur imperare, et agit exercetque, quae tyranni agere solent. Et quidem licet is occidi non possit, ut valet vero tyrannus, expelli tamenpotest a regno deponi et eo privari in comitiis, quae hoc casu sunt supra regem.» En cuya razón dice el eximio doctor, advers. reg. Anglioe, lib. 6, cap. IV, núm. 15: «Si rex legitimus tyrannice gubernat, et regno nullum aliud subsit remedium ad se defendendum, nisi regem expellere, ac deponere, poterit respublica tota publico et communi concilio civitatum regem deponere, tum ex vi juris naturalis, quo licet vim vi repellere: tum qua semper hic casus, ad publicam reipublicae conservationem necessario intelligitur exceptus in primo illo foedere, quo respublica potestatem suam in regem transtulit.» Sigue Antúnez: «In casu tyrannidis, populus, si alio remedio uti non potest, regem privare valet, uti judex; tam quippe in erectione regni potestatem in habitu reservavit ad eam reducendam ad actum, casu quo rex tyrannice administrasset.»
Cita también a Azor, institut. moral., parte 2ª, lib. 11, cap. V, que dice: «Si rex sit notorie crudelis, si tyrannus, si reipublicae hostis, si bonorum hominum persecutor, si proditor patriae vel regni, si denique communi populi saluti, paci et bono adversetur... Si non habeat superiorem populi sententia potest regno privari. Quoniam etsi populus in regem potestatem transtulerit suam non tamen ita ut se omni iure abdicaverit: neque enim voluit populus ut dominaretur in regni perniciem et interitum. Nomine vero populi intelliguntur senatores, vel procuratores civitatum et regni proceres et nobiles. Dices; populus est rege inferior, ergo nequit eum regno privare. Respondeo, tunc populum regi abrogare regnum, vel ut judicem per sententiam, et condemnationem criminis perniciosi reipublicae, vel jure naturali ut vim vi repellat, uti se tueatur et servet. Nec inde fit ut regnum democraticum sit, quoniam regem penes quidem est summa potestas, sed non in populi pernitiem ex exitium, sed salutem et bonum. Quod si regnum est haereditarium, tunc devolvitur ad propinquiores ex genere, et sanguine regio. Quod si nullus propinquus extet, tunc populi est, per suffragia nobilium et plebeyorum regem creare.»
Segunda: prestar su consentimiento para las nuevas contribuciones: «In Hispania lege cautum videmus tributa et vectigalia nova imponi non posse nisi in comitiis generalibus de consensu procuratorum civitatum regni, leg. 1, tit. 2, lib. 6, recopilº... vere autem illa consuetudo, ut tributa in comitiis tantum, et de populi consensu imponi debeant, juri et rationi consentanea est: quando quidem reges ardua, negotia non debent expedire, priusquam ad populum, et proceres referantur... Principis inter est, et illi valde utile est, quod in comitiis justitia causa, et necessitas tributorum impositioni vectigalium consentiant. Qui recognita semper votis regis annuunt ut moderata tributa imponantur, pensatis necessitate et populorum facultatibus. Qua de causa dixit Gabriel Vázquez, cap. VI, de restitut. dub. 5, núms. 76 et 77, quod procuratores in comitiis constituuntur veluti judices, ut examinent publicam utilitatem. Verba Vázquez ita se habent, subrogantur in locum principis, a quo eis committitur justitia novi vectigalis examinanda... In comitiis autem circa impositionem tributorum, primo consideranda est reipublicae necessitas, quae in causa erit, ut tributa et onera vel augeantur, vel diminuantur, pro temporum et rerum varietate ac vicissitudine... Ex quibus satis comprobatum manet, principem per se solum tributa imperare non posse, et in comitiis esse imponenda de consensu populi, et non aliter.» En cuya razón dice Calixto Ramírez, De lege regia, §. 26, núms. 1, 5, 6: «Ex suprema potestate respectu dominii plures etiam oriuntur effectus, quorum aliqui sublati, aliqui vero nostri legibus limitati et restricti fuere, ut jus imponendi publicas functiones, vectigalia, et indicendi collectas... In quo etiam amplissima regi nostro Aragonam competerent potestas, tamquam supremo regni monarcae et domino, si non foris et legibus regni reperiretur limitata: hocque est unum ex quatuor regni potissimis privilegiis reservatis, super quibus aliquid disponi vel novari nequit nisi assentientibus omnibus in curia assistentibus, nemine discrepante.»
Tercera: intervenir y deliberar en los gravísimos negocios de guerra y paz, en cuya razón dice Azpilcueta, siguiendo al maestro Victoria, comentar. in Rubr, de judic., núm. 106: «Ut eruditissimus Franciscus a Victoria ait; Senatores, et alii subditi ad deliberandum de bello vocati, non excusantur, nisi diligenter justitiam belli expendant, et suas sententias libere dicant. Tum quia, ut ipse sentit, periculum esset reipublicae ut solus rex, qui potest errare, id definiat.»
Cuarta: prestar su consentimiento para las mudanzas de la moneda: «Quamvis autem, dice Antúnez, lib. 2, cap. XXV, núm. 16, ad principem pertineat jus eudendae, augendae, vel diminuendae monetae, tamen non potest princeps sine consensu populi mutare formam, materiam, sen pondus suae monetae... Illud enim quod in alterius praejudicium vergit, et jure naturae est illicitum; neque princeps absque gravi causa aut consensu facere potest. Ac proinde merito rex Aragonum reprehenditur ab Innocentio tercio, in cap., quando de jurejur., quod irrequisito consensu populi, jurasset conservare monetam patris, quae usque adeo diminuta fuerit, ut grave propter hoc scandalum generaretur in populo.» Y el señor Covarrubias, veter, collat. Numism., cap. VII, núm. 6: «Mutatio vero pecuniae, si fiat ex consensu populi, erit plane licita utcumque fiat, cum accedat consensus eorum quibus proejudicium ex ea mutatione fit.»
Y el señor Gregorio López, 1. 2, tit. 1, part. 2ª, glos. b: «Si princeps velit minuere monetam jam factam, non poterit hoc facere sine consensu populi.» Y Calixto Ramirez, De lege regia, §. 26, núms. 42, 43: «Ad regem pertinet facultas cudendi monetam... non tamen debet princeps eam sine consensu populi pro libito mutare, maxime in Aragonia, ubi est moneta Jaccensis perpetua et jurata... super hoc etiam regnicolae, in curiis ab eodem rege, Petro secondo Caesar-Augustae celebratis anno 1372 quaerelam proposuerunt petentes statui in futurum, ne sine totius generalis curiae voluntate, et expreso consensu liceret per solum regem monetam augeri vel minui.»
Quinta: dar al rey incapaz de gobernar, tutor o curador. El señor Antúnez refiere muchos autores que «constanter tenent electionem, dationemque tutoris vel coadjutoris spectare ad populum, ejusque procuratores congregatos in publicis comitiis, ex ea ratione quia a populo in regem imperium fuit translatum, siquidem ante quam regna essent condita omnis jurisdictio erat penes populum, qui eam postea in regem transtulit. Unde cum propter minorem aetatem, vel amentiam, aut desidiam rex deficiat, populi de curatore providere debent... Confirmatur, primo quia dificientibus omnibus regis consanguineis, ad tres regni status in comitiis congregatos pertinet electio novi regis ac proinde quocumque casu, rex sufficiens ad regimen deficiat, regnum et illius tres status de rectore providere, et debent et possunt.» Esto mismo establecen como un principio de derecho el célebre jurisconsulto Alfonso Álvarez Guerrero y el señor Menchaca, controvers. illustr., lib. 1, cap. XXII, núm. 12: «In Hispania si ex toto deficeret regum progenies, regnicolae possent eligere regem de jure gentium.» Secundo quia deficiente rege, si inter aliquos principes fuerit controversia exorta super successione, ad tria brachia regni in comittis pertinet cognoscere de justicia illorum... Et docet Vazquez, 1, 2, disput. 64, cap. III, núm. 19, ibi: «Quia hic non potest asignari alia regula per quam controversia dirimatur, quam leges ipsiusmet regni, de quo est controversia, quarum interpres legitimus solum ipsummet regnum esse potest.» Y Luis de Molina, de justitia, tract., dispulat. 103: «Quando mortuo rege, varii subditi illius reipublicae contendum regnum ad se pertinere; sane respublica est, quae tamquam in eo eventu suis omnibus partibus superior, indicare debet, ad quem regnum pertineat, illudque illi tradere: non secus atque tempore schismatis ad ecclesiam, tamquam ad superiorem, omnibus suis membris, in eo eventu pertinet judicare quis sit legitimus summus Pontifex.»
Últimamente fue objeto principal de las Cortes deliberar de común acuerdo sobre la extensión y sanción de las leyes, según hemos probado largamente en la obra a cuyo propósito...
Dijo bellamente Calixto Ramírez exponiendo la naturaleza del gobierno de Aragón: De lege regia, §. 4, núm. 9, y siguientes: «Nostri majores ut magis perpetuam ac diuturniorem monarchiam principum suorum constituerent, sanctioremque ac beatiorem redderent, curarunt Romulum imitari, prius legibus quam moenibus regnum quod exigere decreverunt munire; statuentes ne inconsulto populo, qui in quatuor regni stamentis quae vulgo brachia dicuntur, representatur, eas mutare vel alias pro temporum diversitate de novo ferre, solis regibus liceret... Quod consilium pro ferendis legibus peti debet de benignitate et aequitate in aliis provintiis in quibus populus principi et in principem simpliciter et absolute et pure, nihil penes se de regalibus reservans, omnem suam potestatem lege regia transtulit: et ideo in illis neque cogitur tale consilium accipere, nec si acceperit sequi, sed quod illi soli, ut bono viro et justo principi placuerit, legis habet vigorem... Sed in Aragonia consilium populi necessarium est pro legibus ferendis; ejusque consensus curiis mandato regis convocatis ab eo, tamquam legum ferendarum forma, singulorum sufragiis exquiri sive hoc fuerit lege regia quae principatum stabilivit sive immemoriali praescriptione ac consuetudine cautum quod antiquissima et uniformi observantia subsecuta comprobatur: cum semper reges in legibus a se latis addere consueverint de voluntate et assensu curiae et hoc etiam docuit rex noster Jacobus in proemio fororum illis verbis omnium consensu penitus annuente, qui ablativus absolutus conditionem importat: conditio autem formam inducit qua non servata actus corruit: quam consuetudinem difficilimum esse destruere tan longo tempore totque moribus confirmatam, tum quia a lege regia, quam pervertere aut mutare nefas est, originem traxisse ex conjectura observantiae subsequutae credimus: qui populi consensus ita antea requirebatur, ut et unius dissensus ex iis qui in curiis celebrandis intererant, ferre legem impediret... Sed novissime statutum fuit in curiis celebratis Tirasonae populi Aragonensis antecedente consensu, propter maximam et urgentem necessitatem... ut valeat lex lata dummodo unius cujusque stamenti major pars assentiat, exceptis tamen quatuor casibus, scilicet tormenti, galearum, in aliis quam latronibus, confiscationis, bonorum, novae indictionis sisarum, vectigalium seu tributorum: in quibus praecipue uniquique jus formatum et ortum competere existimantes, et de singulorum utilitate et interesse precipue agi judicantes, statutum fuit ut circa illa nihil citra singulorum existentium in curia consensum posset statui, sed quod omnium nemine discrepante, voluntas expressa esset ad aliquid innovandum in illis necessaria... Et ideo praedicta fori Tirasonensis constitutio fuit necessaria, cum in nostro regno, maxime in legibus condendis vel derogandis, unum corpus constituat rex, et regnum per quatuor brachia ibi existentia representatum.»
Y en el §. 17, núm. 1º y siguientes: «Caput supremum hujus regni Aragonum est dominus noster rex, cujus majestas non minuitur ex eo quod solus absque consensu membrorum hujus corporis politici quod in quatuor regni stamentis representatur, leges condere non valeat, vel semel latas derogare, sed illis a se de consensu curiae et quatuor ejus brachiorum latis teneatur obedire... Quemadmodum enim ex multis scientillis lumen unum accenditur, ita copulatis multorum mentibus que antea divisae erant, solidius humanarum verum administrationibus prospicitur; et ideo semper optimum judicatum est consilium, quod plurimorum consensu comprobatur. Nec ex hoc minorem potestatem in nostro rege Aragonum admittimus imo potius optimatum et populi assensu plus roboris ac potentiae regibus accedit et progressus longe sunt feliciores... Qui populi consensus pro legibus de novo ferendis vel antiquis derogandis, cum proveniat secundum aliquos ex lege regia quae regis principatum stabilivit, non esset regere populum nec ordinare rempublicam sed destruere regni formam, si omnia ex arbitrio licerent.» Y en el §. 18, desde el núm. 1: «Ad regem tamquam, ad caput supremum spectavit membra, hoc est populum curiis arcessitis congregare et in eis praesse... et tunc istud caput supremum conjunctum membris, non est mirum quod sit excellentius se ipso a corpore sejunto et separato, cum conjunctim rempublicam constituant et representent. Quo sensu novissime quidam nostri saeculi vir doctissimus, in Aragoniam majorem reipublicae quam regum aucthoritatem esse tradidit: nec mirum, cum etiam Pontificem cum caetu Cardinalium, vel in concilio legitimo ejus aucthoritate congregato existentem, majorem se ipso solo habere aucthoritatem dicant... Neque haec curiarum congregatio tardius fieri debet... Quod si rex austerus, si severus nimis et ab oculis populi sese abducens comitia distulerit, idem aut sensim despicietur, aut timebitur magis quam amabitur. Ex qua ratione primo fuit statutum, ut singulis annis Dominus rex teneretur curias Aragonensibus celebrare; postea vero de biennio in biennium, quia in eis ut dicebat Jacobus II, ea quae sunt ad conservationem pacis, justitiae, et statum pacificum, regni, et regimen subditorum, et ad tuitionem et augmentum reipublicae ordinantur et disponuntur. Ex qua etiam ratione in Concilio Constantiensi et Basilensi statutum, fuit ut concilia generalia fierent in ecclesia Dei de decennio in decennium: quia frequens illa celebratio agri Dominici praecipua cultura est.»
Y en el §. 19, desde el núm. 2º, hablando de las Cortes de Aragón, dice: «Quarum congregatio, nihil aliud est quam convocatio facta per regem de universo populo, hoc est non solum de plebeis quales sunt syndici seu procuratores universitatum et communitatum villarum et villariorum regni, sed etiam de patriciis, et senatoribus... Curiarum congregationis causa proecipua duplex est. Prima ferendarum legum, more Atheniensium quibus lex nulla nisi de ipsorum consensu imponi potuit: nec non romanorum, apud quos quoties ferenda lex erat praesertin de re gravi, colatis, comitiis id est vocato congregato que populo promulgabatur, ut jeges populus suffragiis per curias arcessitus comprobaret; quibus ita latis etiam reges tenebantur... Unde leges in illis latae, quia de consensu populi feruntur, fori a nostris appellantur... Ex qua ratione inter alias evenit regem nostrum foris ligari, quia illi ab usu et consensu et consuetudine populi promanaverunt.»
