Once bulas de Bonifacio VIII, inéditas y biográficas de San Pedro Pascual, obispo de Jaén y mártir
Iglesia Católica
Fidel Fita Colomé (S. I.) (ed. lit.)
—32→
La copia auténtica de estas once bulas, hecha en 1774 y sacada de los registros originales del Vaticano, he hallado entre los papeles del P. Jaime Villanueva (legajo 12-19-5=70), que en la Biblioteca de esta Real Academia se custodian. El autor del Viaje literario las copió para una edición que proyectaba de las obras de San Pedro Pascual, y no llevó á complemento. Potthast no ha registrado estas bulas1, que discurren sobre el último período en la vida del santo mártir († 6 Diciembre 1300), y soberanamente lo ilustran.
Para mayor claridad y distinción he creído conveniente anteponer á cada instrumento su fecha y resumen.
13 Febrero, 1296.- Habiendo elegido á San Pedro Pascual para la sede vacante de Jaén, Bonifacio VIII le otorga que pueda retener la posesión del curato de San Miguel de Transmuros en la diócesis de Brava durante un trienio, y disfrutar sus emolumentos, en atención á lo mucho que empobrecían la diócesis de Jaén las frecuentes irrupciones de los sarracenos.
In nomine Domini; Amen. Hoc est exemplar authenticum quarumdam Litterarum Apostolicarum fæl. rec. Bonifacii PP. VIII, tenoris2 sequentis, videlicet: Bonifacius Episcopus, servus servorum Dei, Dilecto filio Petro, electo Giennensi salutem et Apostolicam benedictionem. Meritis tue devotionis inducimur ut te specialis favoris gratia —33→ prosequamur. Cum itaque Giennensis Ecclesia, cui tunc vacanti te, tuis exigentibus meritis, prefecimus in Pastorem, a Sarracenorum incursibus in suis facultatibus lesiones multiplices substineat et iacturas, teque alias gravia subire oporteat onera expensarum, Nos tibi volentes de alicuius subventionis remedio providere ut facilius valeas incumbentia tibi onera supportare devotionis tue, auctoritate presentium indulgemus ut Abbatiam secularis Ecclesie sancti Michaëlis de Transmuris Bracharensis dioceseos, curam animarum habentem, quam promotionis tue tempore, prout asseris, canonice obtinebas, ac eius fructus redditus et proventus cum Episcopatu Giennensi possis usque ad triennium licite retinere; Decernentes Abbatiam prodictam interim non vacare, ac irritum et inane si secus super hiis a quoquam quavis auctoritate contigerit attemptari, Constitutione Concilii generalis et qualibet alia contraria super hoc edita non obstante, Proviso quod Abbatia predicta medio tempore debitis obsequiis non fraudetur et animarum cura in ea nullatenus negligatur. Nulli ergo omnino hominum liceat hanc paginam nostre concessionis et constitutionis infringere. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem omnipotentis Dei et Beatorum Petri et Pauli Apostolorum eius se noverit incursurum. Datum Rome, apud sanctum Petrum, Idib. Febr., Pontificatus nostri anno Secundo. Descriptum et recognitum ex registro Litterarum Apostolicarum eiusdem felicis record. Bonifacii PP. VIII, quod adservatur in Archivo secreto Apostolico Vaticano, An. II, Ep. 106; com quo collatum concordat, salvo etc. In quorum fidem hic me subscripsi et solito sigillo signavi. Dabam ex Archivo præscripto Idibus Februarii anno Domini 1774, indictione VII, Pontificatus nostri in Christo Patris et Domini nostri, Domini Clementis divina providentia PP. XIV, anno V. Marinus Zampinius, Arch. Secr. Apostolici Vaticani Præf. |
—34→
27 Febrero 1296.- Expone el Papa cómo en razón de la vacante ocurrida en la Sede de Jaén por defunción del obispo D. Juan (1289) fueron elegidos en discordia del Cabildo para sucesores el deán D. Juan Miguel y el canónigo D. Fortún García; los cuales libremente se desistieron y renunciaron a sus respectivos derechos en poder y manos del Pontífice. El cual se reservó la provisión de la Sede y la hizo recaer en San Pedro Pascual manteniéndole en la posesión del curato de San Miguel de Transmuros. La consagración de San Pedro Pascual para obispo de Jaén se ha efectuado en Roma y en el día de la fecha (domingo, 27 Febrero, 1296) por manos del franciscano D. Fray Mateo de Aquasparta cardenal obispo de Porto.
Ex registro An. II Litterarum Apostolicarum Bonif. PP. VIII. Ep. 75. Bonifacius Episcopus, servus servorum Dei, Venerabili Fratri Pedro Episcopo Giennensi salutem et Apostolicam benedictionem. Licet ad universas orbis Ecclesias, tanquam universalis Pastor earum, iuxta suscepte debitum servitutis considerationis aciem extendamus, de illis tamen cogitamus attentius quas viduitatis pati conspicimus detrimenta, ut eis per nostre sollicitudinis studium de celeri et salubri provisionis remedio succurratur, no lupus rapax gregem dominicum, pastore carentem, invadat ovesque rapiat et dispergat. Dudum siquidem Ecclesia Giennensis per obitum bone memorie3 J. Episcopi Giennensis solatio destituta Pastoris, dilecti filii Johannes Decanus et Capitulum eiusdem Ecclesie, vocatis omnibus qui debuerunt, voluerunt et potuerunt commode interesse, die ad eligendum premissa in simul convenerunt; et post tractatus4 aliquos super hoc habitos inter ipsos, duas ab eis contigit in eadem Ecclesia electiones in discordia celebrari, unam videlicet de memorato Decano et aliam de Fortunio Garsie, Canonico —35→ Giennensi. Porro huiusmodi electionis5 negotio per appellationes tam dicti Fortunii quam quorumdam Canonicorum ipsius Ecclesie ad Sedem Apostolicam legitime devoluto, habitisque apud Sedem predictam processibus in eodem; tandem Johannes Sancii Canonicus Giennensis procurator memorati Decani, habens ab ipso ad hoc sufficiens et speciale mandatum, in venerabilibus fratris nostri Johannis Episcopi Tusculani de mandato nostro resignationem recipientis huiusmodi, memoratus vero Fortunius in nostris manibus omne ius, si quod alterutri dictorum electorurn fuerat ex talibus electionibus acquisitum, sponte et libere resignarunt. Nos autem huiusmodi receptis resignationibus eorumdem, provisionemt ipsius Ecclesie ea vice dispositioni Sedis predicte duximus reservandam, Decernentes ex tunc irritum et inane si secus super hiis a quoquam quavis auctoritate scienter vel ignoranter contingeret attemptari; ac tandem paterna volentes sollicitudine precavere ne predicta Ecclesia prolixioris dispendia vacationis incurreret, ad provisionem ipsius cepimus intendere diligenter. Et post vigilem quam ad ponendum ibidem approbatam ydoneamque personam apposuimus diligentiam, ad personam tuam, nobis et fratribus nostris ob tuorum exigentiam meritorum acceptam, oculum direximus nostre mentis; teque, tunc Abbatem secularis Ecclesie sancti Michaëlis de Transmuris Bracharensis Diocesis, ipsi Ecclesie Giennensi de Fratrum eorumdem consilio in Episcopum prefecimus6 et Pastorem, causam et administrationem illius in spiritualibus et temporalibus tibi plenarie committendo; ac deinde per venerabilem fratrem nostrum M. Episcopum Portueusem tibi munus fecimus consecrationis impendi, firma de te concepta fiducia quod, cum sis vir multa discretione conspicuus, morum generositate preclarus, fecunditate scientie preditus, in spiritualibus providus et temporalibus circumspectus, memorata Ecclesia Giennensis per tue circumspectionis industriam et providentiam circumspectam, dextera —36→ Domini tibi assistente propicia, preservabitur a noxiis et salutaria suscipiet incrementa. Jugum itaque Domini prompta devotione suscipias et suavi eius oneri reverenter colla submittas, curam et administrationem ipsius Ecclesie Giennensis tue gubernationi commisse sic exercens sollicite fideliter et prudenter quod de talento tibi credito dignam possis reddere rationem, nosque non immerito gratulari possimus in Domino curo spe, quam de cua bonitate concepimus, fuerimus non fraudati. Datum Rome, apud sanctum Petrum, quarto Kalend. Martii, Pontificatus nostri anno Secundo. |
En el manuscrito va seguida esta bula de un extracto del tomo primero de obligaciones de la Cámara Apostólica que da razón de las bulas 3, 4, 5 y 7. Dice así:
Ex To. primo oblig. Camer, pág. 4. Die 6 Sept. 1296. Episcopus Giennensis promisit pro communi servitio Pape et Collegii XXII Card. mille flor. auri a kalend. Dec. proximi futuri ad annum. |
15 Marzo 1296. El Papa autoriza al Santo para que pueda tomar á mutuo 1.400 florines de oro con el fin de ocurrir á los gastos hechos y por hacer en Roma.
—37→
23 Marzo 1290. Notifica Bonifacio VIII á Bernardo Saisset, obispo de la diócesis de Pamiers, nuevamente erigida, y á dos canónigos, uno de Lichfield (Inglaterra) y otro de Florencia, cómo en esta última ciudad se dispone San Pedro Pascual á realizar el empréstito sobredicho.
15 Marzo 1298. En atención á la carta que el Santo, estando cautivo en Granada, había escrito á Bonifacio VIII, este le condona la obligación de los mil florines, que había vencido en 25 de Diciembre de 1297.
Ex registro ann. IV eiusd. Pontif. Epistola 79. Bonifacius, etc. Venerabili fratri... Episcopo Giennensi salutem, etc.. Amaricavit7 tabernaculum mentis nostre flebilis tue adversitatis —38→ eventus, et ad compasionis incendia nos adduxit. Nam, sicut nuper ex parte tue fraternitatis accepimus, duro pridem visitares diocesim predicando populo ac eum ad defensionem fidei et patrie informando, et corroborando fideles, Saracenorum inmanitas te ac quosdam alios de comitiva tua, clericos et laicos, cactialiter8 comprehendit; qui te ac illos ad Regem Granate aduxere captivos, sub cuius estis carcere miserabiliter mancipati. Nos itaque tibi super tante afflictionis causa compatientes ab intimis, libenter tibi remediis consolationis occurrimus et votiva solamina ministramus. Cum igitur dudum, tempore promotionis tue ad Episcopatum Giennensem, pro servitio tam Camere nostre quam Collegio venerabili fratrum nostrorum S. R. E. Cardinalium, ratione promotionis huiusmodi faciendo, te duxeris ipsis Camere et Collegio iu mille florenorum auri apud Sedem Apostolicam obligandum; Nos ut ab servitio liberatus tuam et predictorum captivorum redemptionem commodius valeas procurare, tuis supplicationibus inclinati, de predictorum fratrum nostrorum consilio et assensu predictos mille florenos et huiusmodi tibi servitium de gratia remittimus speciali, te ab omni obligatione seu missione, quam propterea tam Camere quam Collegio supradictis vel alii seu aliis quibuscumque pro Nobis et ipsis Camere et Collegio fecisse noscaris, totaliter absolventes; ita quod ad satisfactionem aliquam de huiusmodi pecunia et servitio tu et succesores tui, Giennenses Episcopi, nullatenus teneamini, nec ad id valeatis quomodolibet coartari. Te insuper ab omni excomunicationis suspensionis et interdicti sentencia, si quam, etc., ob defectum solutionis dicte pecunie forsitan incurristi, presentium auctoritate absolvimus; et tecurn misericorditer dispensamus super irregularitate si quam forsitan incurristi te inmiscendo divinis; abolentes a te omnem notam sive infamiam si quam propterea contraxisti, ita quod in nullo possit tibi obici vel obesse. Nulli ergo, etc., hanc paginam nostre remissionis, absolutionis, dispensationis et abolitionis infringere, etc. —39→Dat. Rome, apud sanctum Petrum, Idibus Martii, Pontificatus nostri anno Quarto. |
7 Mayo 1298. Comisiona al arcediano y al chantre de Jaén para reprimir á los invasores de los bienes de la Mitra, y obligarles á satisfacer en justicia á los procuradores del obispo cautivo, bajo censura inapelable de excomunión.
29 Enero 1300. A San Pedro Pascual y á su Cabildo do Jaén. Bonifacio VIII ratifica las provisiones que hizo el Santo: nombrando arcediano de Baeza á D. Fernando Ibáñez, que lo era de Úbeda; arcediano de Úbeda, al chantre García Pérez; chantre al tesorero Fernán Martínez; y tesorero, en fin, al canónigo Juan Sánchez; si bien el proveer de estos cargos, estando el obispo cautivo y ausente de su diócesis, no le competía.
Ex eodem reg.º, ann. VI. Ep. 16. Bonifacius, etc. Venerabili fratri Petro Episcopo, et delectis filiis Capitulo Giennensi, salutem, etc. Sincere devotionis affectu, quem ergo Sedem Apostolicam geritis promeretur ut petitiones vestras, quantum cum Deo possumus, ad exauditionis benigne gratiam admittamus. Exposita siquidem Nobis vestra petitio continebat quod in Ecclesia Giennensi dignitatum et officiorum eiusdem Ecclesie collatio ad Giennensem Episcopum dinoscitur pertinere; quodque, vacante dudum Archidiaconatu Biaciensi in eadem Ecclesia, tu, frater Episcope, in Saracenorum potestato existens Archidiaconatum ipsum Fernando Iohannis tunc Archidiacono Ubetensi in predicta Ecclesia, et Archidiaconatum predicti Fernandi Garsio Petri ipsius Ecclesie Cantori, Cantoriam vero ipsius Garsie Fernando Martini [Thesaurario], necnon Thesaurariam eiusdem Ecclesie [Iohanni Sancii]9 Canonico contulisti. Quare suppliciter —41→ postulastis a Nobis ut collationes predictas confirmare de henignitate Sedis Apostolice dignaremur. Nos itaque vestris supplicationibus inclinati collationes predictas, sicut alias provide facte sunt, ratas et gratas habentes, eas non obstante nostra10, per quam ad Capitulum Ecclesie, cuius Episcopus sic detinetur captivus, in spiritualibus et temporalibus administratio pertinet, donec ipsum Episcopum libertati restitui vel per Sedem Apostolicam aliud ordinari contingat, vel alia qualibet constitutione contraria, auctoritate apostolica ex certa scientia confirmamus et presentis scripti patrocinio communimus. Nulli ergo omnino hominum liceat banc paginam nostre confirmationis infringere vel ei ausu temerario contraire. Si quis autem hoc attemptare presumpserit, indignationem omnipotentis Dei et beatorum Petri et Pauli Apostolorum eius se noverit iucursurum. Datum Laterani IIII11 kalend. Februarii, Pontificatus nostri anno Sexto. |
29 Enero 1300. A los arcedianos D. Fernando Ibáñez y D. García Pérez y al tesorero D. Juan Sánchez, intimándoles que de los fondos de Cruzada, destinados á la redención de cautivos, tomen hasta dos mil doblas de oro para entrar en las cinco mil, que San Pedro Pascual había prometido al fijarse el precio de su rescate.
Ep. 17. Bonifacius, etc. Delectis filiis... Beacensi et... Ubetensi Archidiaconis, ac... Thesaurario Ecclesie Giennensis salutem etc. Nuper12 ad nostrum pervenit auditum quod, dura venerabilis —42→ frater noster Petrus Giennensis Episcopus pridem ad civitatem Giennensem fiducialiter remearet, tandem cum prope civitatem ipsam existeret a Saracenis vicinarurn partium captus fuit et carceralibus vinculis mancipatus, qui adhuc in illis asseritur nequiter detineri. Nos autem Episcopi prelibati angustiis et pressuris pio compatientes affectu eiusque doloribus condolentes, operose sollicitudinis studium libenter impendimus ut ab huiusmodi vinculis celeriter liberetur. Cum itaque, sicut pro certo didicimus, prefatus Episcopus, squaloribus carceris pregravatus, pro liberatione sua quinque millia duplarum auri se promiserit soluturum, et ad huiusmodi pecuniam persolvendam Giennensis Ecclesie non sufficiant facultates, discretioni vestre per Apostolica scripta mandamus quatenus duo millia duplarum auri eorum omnium que beneficio cruciate13, ut patrie verbis utamur, pro redimendis captivis in Hispanie partibus exhibentur, dummodo in huiusmodi exhibitis tantum vel etiam plus existat, alioquin quantum reperitur in eis, eidem Episcopo, vel procuratori seu procuratoribus eius, nomine in huiusmodi sue redemptionis seu liberationis subsidium convertenda faciatis auctoritate nostra per vos, vel per alium seu alios, integraliter exhiberi, contradictores per censuram ecclesiasticam appellatione postposita compescendo; Non obstante si aliquibus cuiuscumque ordinis pre[e]minentie conditionis aut status a Sede Apostolica sit indultum quod interdici suspendi vel excommunicari non possint per litteras dicte Sedis, non facientes plenam et expressam de indulto huiusmodi mentionem, et qualibet alia prefate Sedis indulgentia geuerali vel speciali cuiuscumque tenoris existat, per quam presentibus non expressam vel totaliter non insertam effectus presentium impediri valeat quomodolibet vel diferri, et de qua in nostris litteris plenam et expressam ac de verbo ad verbum oporteat fieri mentionem. Datum ut supra. |
—43→
29 Enero 1300. A los arzobispos, obispos, abades y priores de España, encareciéndoles la necesidad que tenía de su caritativo concurso San Pedro Pascual para salir libre de cautiverio.
29 Enero 1300. Confiere la administración de la diócesis de Jaén al deán D. Juan Miguel.
29 Enero 1300. Al Cabildo de Jaén. Le intima la precedente.
El P. Villanueva indicó la procedencia de nuestro manuscrito, acotándolo de su puño y letra: «Ex Archiv(o) Regii Coenobii B. Mariæ del Puig B. Mariæ de Mercede Redemptionis Captivor(um), n. 52 B.» En el tomo II de su Viaje literario14 habla —46→ de aquel célebre monasterio y de la cátedra que pudo regentar en Valencia San Pedro Pascual hacia el año 1260; mas de las bulas presentes no hace mención alguna.
La vida y obras de San Pedro Pascual se prestan á fecundas investigaciones y á un examen crítico de sumo interés. En nuestros días ingenios hubo y hay respetabilísimos que, atreviéndose á luchar contra las olas de la opinión generalmente admitida, se han circunscrito á señalar sus escollos15, ó á esquivar la que llaman corriente oscura y misteriosa. Nuestro consocio honorario, Don Bonifacio Gams, hablando del Santo, no titubea en afirmar que, casi todo, ó la mayor parte de lo que se ha referido sobre su vida y muerte, yace en tinieblas16; y por de pronto, apoyándose en la grave autoridad de Nicolás Antonio, que dejó inciertos entre 1300 y 1303 el año y el día en que murió el escritor Pedro, obispo de Jaén, niega17 que se haya demostrado ser su persona la del Santo martirizado en Granada á 6 de Diciembre.
No tuvo presentes el P. Gams dos documentos de la curia arzobispal de Toledo, publicados por nuestra Academia18, que en la cuestión entablada son decisivos.
—47→
3 Marzo 1301. El deán y cabildo de Jaén piden á su metropolitano Don Gonzalo Palomeque, arzobispo de Toledo, se digne aprobar la elección da obispo, canónicamente hecha en la persona del arcediano de Úbeda. Refieren cómo su obispo San Pedro Pascual había muerto á 6 de Diciembre de 1300, cautivo en Granada.
«In Dei nomine amen. Reverendo in Christo patri ac domino G. Dei gratia sanctæ matris ecclesiæ archiepiscopo toletanæ, Hispaniarum primali ac regni Castellæ cancellario, J. Michaelis decanus19 et capitulum ecclesiæ giennensis, sui humiles et devoti manuum oscura cua omnimoda promtitudine serviendi. Cum propter vacationem diuturnam ecclesiæ, pastoris sulatio destitutæ, gravin in spiritualibus et temporalibus dispendia patiautur, conditores canonum deliberatione provida censuerunt, quod ultra tres menses vacare non debeant ecclesiæ cathedrales. Defuncto igitur, anno ab incarnatione Domini M. CCC, VIII20 idus decembris, prout per fidedignas personas nobis constitit, bonæ memoriæ domino P., quondam episcopo giennensi, apud Granatam in captivitate sub rege Granatæ detento, ipsiusque corpore ibidem a Christi fidelibus cum reverentia tradito sepulturæ, ne ipsa ecclesia viduata sua incommoda diutius deploraret, fuit a præsentibus dies beati Mathiæ apostoli videlicet VI calendas martii sequentis cua continuatione sequentium concorditer assignatus ad electionem futuri pontificis celebrandam. Citatis autem interim absentibus, et convenientibus in termino supradicto ad capitulum giennense omnibus qui debuerunt, voluerunt et potuerunt commode interesse, prædictus decanus vice sua, et omnium ac singulorum de ipso capitulo, mandato ab eis specialiter sibi facto, monuit omnes excomunicatos, suspensos et etiam interdictos, necnon quoscumque alios, si qui essent forsitan —48→ inter eos, qui de iure aut de consuetudine interesse in ipso electionis negotio non deberent, quod recederent de capitulo, alios eligere libere permittentes; protextans quod non erat sua vel aliorum intentio tales admittere, tanquam jus in electione habentes, aut procedere seu eligere cum eisdem; immo volebat quod voces talium, si qui reperirentur interfuisse, postmodum nulli præstarent suffragium nec afferrent alicui nocumentum, et prorsus pro non receptis sive pro non habitis haberentur. Deliberatione habita per quam formam esset in electionis negotio procedendum, tandem III calendas martii placuit nobis omnibus, et singulis per viam compromissi procedere, et eidem ecclesiæ providere. Unde dedimus unanimiter, nullo penitus discordante, domino J. Michaelis, decano, et domino Garsiæ Petri, archidiacono ubetensi in ecclesia giennensi, plenam, generalem ac liberam potestatem per v dies sequentes tantummodo duraturam, prima die connumerata, eligendi episcopum de se vel de aliis, ita quod unus posset eligere alium de se ipsis; vel ambo alium de gremio ipsius ecclesie vel etiam cordubensis, prout eis expediens videretur, ac ipsi ecclesiæ providendi: ita tamen quod postquam de persona concordes essent eligenda, unus ipsorum de mandato alterius, vice sua et collegæ, ac totius capituli personam illam eligeret in communi, et provideret de eadem; promittentes universi, et singuli quod ipsum reciperemus in nostrum ecclesiæ giennensis episcopum et pastorem, quem ipsi, ut prædictum est, ducerent eligendum, seu etiam de quo ducerent providendum. Compromisarii autem ipsi potestatem por nos sibi traditam acceptantes, et in partem postmodum secedentes, post tractatus inter se habitos plurium personarum, prout ipsi nobis postmodum retulerunt, videntes quod ambo in unam non poterant concordare personam, adveniente ultima die compromissi, videlicet v nonas martii, præfatus decanus, et archidiaconus supradictus, vocatis omnibus de capitulo, pulsata campana, renunciaverunt potestatem sibi traditam in dicto compromisso, qua renuntiatione acceptata per omnes de capitulo tunc præsentes, tandem compromisimus iterato concorditer in dictum solum decanum, dantes eidem plenam, generalem ac liberam potestatem usque ad consumptionem cujusdam candelæ, unius palmi, quaæ in capitulo —49→ accensa extitit, duraturam, providendi, eligendi pronuntiandi, dumtaxat de gremio ipsius ecclesiæ, giennensis; promittentes universi, et singuli quod ipsum reciperemus in nostrum et ecclesiæ giennensis episcopum et pastorem, quem ipse, ut prædictum est, duceret, eligendum seu etiam de quo duceret providendum. Compromissarius autem ipse potestatem per nos sibi traditam acceptans, et in capitulo residens, nobis aliis de capitulo recedentibus, ante altare beatæ Mariæ ad orationem postratis; deinde intra terminum in compromisso præfixum, durante prædicta candela accensa, dictes compromissarius fecit nos ad capitulum evocari propter hoc specialiter congregatum, qui vice sua ac totius capituli dominum G. Petri dictum, archidiaconum ubetensem, elegit solemniter in hunc modum. In nomine Patris, et Filii, et Spiritus sancti, amen. Cum vacante ecclesia giennensi placuerit omnibus et singulis per forman compromissi eidem ecclesiæ providere, mihique potestatem plenam et liberam dederint eligendi, et ipsi ecclesiæ providendi, prout in compromisso exinde confecto plenius continetur, divina favente gratia, in venerabilem virum dominem G. Petri, archidiaconum ubetensem, direxi finaliter votum meum, virum utique providum, et discretum, literarum sciencia, vita et moribus merito commendandum, in sacris ordinibus, videlicet sacerdotio, et ætate legitima constitutum, et de legitimo matrimonio procreatum, in spiritualibus et temporalibus plurimum circunspectum. Unde ego vice mea ac vice totius capituli, quorum potestatem habeo, dictem archidiaconum eligo in episcopum et pastorem giennensis ecclesiæ, et eidem ecclesiæ provideo de eodem. Dictam vero electionem sic solemniter celebratam omnes approbavimus, gratamque habuimus, et acceptam; ac deinde Te Deum laudamus decantantes, dictum electum nostrum licet invitum in episcopali cathedra intronizavimus iuxta morem, et continenti electionem ipsam clero, et populo per me decanum fecimus publicare. Postmodum vero electionem hujusmodi dicto electo per Didacum Lupi, archidiaconum calagurritanum et canonicum giennensem, de mandato nostro intra tempus debitum præseutatam, et petito ab eo cum magna instantia, ut suum præberet eidem assensum; ipse tandem licet invitus, nolens divinæ resistere —50→ voluntati, intra tempus a jure statutum annuit votis nostris, electioni consentiens de se factæ. Quapropter reverendæ paternitati vestræ tam devoto quam humili voto unanimes supplicamus, quatenus electionem eamdem sic solemniter, sic canonice, celebratam dignemini confirmare ac eidem electo nostro munus consecrationis favorabiliter impertiri, ut Deo adore, nobis et toti diocesi veluti pastor idoneus præsse valeat utiliter et prodesse; nosque ac alii eius subditi sub ipsius regimine possimus coram Deo salubriter militare. Cæterum ut reverenda paternitas vestra cognoscat evidentius vota nostrorum omnium in prædictis omnibus et singulis concordasse ac in petitione huius unanimes existere, et concordes, præsens electionis nostræ decretum paternitati vestræ transmittimus; nostris quidem sigillis iuxta statuta canonica roborarum, propriis manibus, ut sequitur, et subscriptum, [per] notarium in formata publicam redigi fecimus, et sigillis nostri capituli ac nostris propriis sigillari. Ego J. Michaelis, decanus, compromissarius supradictus prædictis omnibus interfui, et in dominum, dominum archidiaconum ubetensem consensi ac ipsum vice mea, et vice capituli, ut dictum est, elegi ac manu propria huic decreto subscripsi. - Ego Ferdinandus Martini, cantor in dictum dominum archidiaconum ubetensem consensi ac manu propria huic decreto subscripsi. - Ego Garsias Ferrandi, canonicus in dictum dominum archidiaconum ubetensem consensi ac manu propria huic decreto subscripsi. - Ego Gomecius Petri, canonicus in dictum dominum archidiaconum ubetensem consensi ac propria manu huic decreto subscripsi. - Ego Stephanus Petri, canonicus, nomine meo, et nomine domini Stephani, canonici, cuius procurator sum, in dictum dominum archidiaconum ubetensem consensi ac propria manu huic decreto subscripsi. - Ego Joannes Gunsalvi, canonicus in dictum dominum archidiaconum ubetensem consensi ac manu propria huic decreto subscripsi. - Ego Paschasius Garsiæ, canonicus in dictum dominum archidiaconum ubetensem consensi ac manu propria huic decreto subscripsi. - Ego Didacus Lupi, archidiaconus calagurritanus et giennensis canonicus, in dictum archidiaconum ubetensem consensi et propria manu subscripsi. - —51→ Ego Lupus Lupi, canonicus, in dictum dominum archidiaconum ubetensem consensi et propria manu subscripsi huic decreto. - Ego dominus Simon, canonicus, in dictum dominum archidiaconum ubetensem consensi ac propria manu huic decreto subscripsi. - Ego Alfonsus Ægidii, canonicus, ut dictum dominum archidiaconum ubetensem consensi ac propria manu huic decreto subscripsi. - Ego Martinus Ferrandi, canonicus et archipresbiter giennensis, in dictum dominum archidiaconum ubetensem consensi ac propria manu huic decreto subscripsi. |
Pergamino largo media vara, y media cuarta y algo más de tercia de ancho: penden catorce sellos aovados de hiladillo de colores. Copia, colección del P. Burriel, en la Biblioteca Real.»
Otro ejemplar de este gravísimo documento vió D. Martín de Ximena y Jurado en el archivo de la catedral de Jaén. Copió y dió á la luz pública las primeras líneas, y de ellas dedujo la fecha exacta en que ocurrió la muerte de San Pedro Pascual. Otro servicio prestó á la historia de la Iglesia de Jaén, porque observó é hizo observar quo el deán D. Juan Miguel, si bien había sido obispo electo, y como tal reconocido por el rey D. Sancho IV (5 Diciembre 1290), con todo no era verdad lo que algunos suponían, esto es, que hubiese entrado por la confirmación del metropolitano y consiguiente consagración en la plena posesión de la Sede. «Esta Elección, dice21, de el Deán D. Juan Miguel parece no passó adelante, ni se confirmó, porque en el año 1301 consta que todavía era Deán, y que entonces, al fin de Febrero, asistió á la Elección que esta Iglesia hizo de D. García Pérez para obispo della, por haber vacado la Silla Obispal por muerte de D. Pedro, que sucedió estando cautivo en Granada en poder del Rey Moro de aquella Ciudad á seis de Diciembre del año de 1300.»
La fecha de la defunción de D. Pedro († 6 Diciembre) se infiere también del plazo del trimestre que el documento establece para la elección del sucesor con arreglo á la prescripción canónica.
—52→
8 Octubre 1301.- El electo D. García Pérez, estando á punto de ser consagrado, presta, como sufragáneo, obediencia al arzobispo de Toledo.
Pergamino pequeño, sello pendiente de hiladillo de colores, aovado de cera, grabado en sobrepuesta encarnada, cubierta de un papel. La figura de un prelado en pie sobre un dragón, cuya cabeza oprime con el báculo. La orla es: S. GARSIE DEI GRA.EPI GIENNENSIS.
Copia en la colección del P. Burriel en la Biblioteca Real»22.
La dificultad, propuesta por el P. Gams, queda completamente desvanecida.
Por lo tocante, no ya al día, sino al acto del martirio, el fallo de Clemente X (11 Diciembre 1673) corroborando bajo este concepto el culto antiguo de la Santa Iglesia de Jaén, debería cerrar la boca á toda contradicción temeraria. Las bulas de Bonifacio VIII han venido á ilustrar esta cuestión directa é indirectamente por manera casi explícita. Porque, lo primero, describen al Santo, aherrojado desde el comienzo del año 1298 en dura y estrecha mazmorra (ergastulo, carcere miserabiliter mancipatus), y no solo miserable, sino cruel (diro), donde ciertamente perseveraba hasta el 29 de Enero de 1300 (carceralibus vinculis mancipatus, —53→ qui adhuc in iliis asseritur nequiter detineri), obligado por la hediondez del sitio y malos tratamientos acumulados y recrecidos por la inhumanidad musulmana (squaloribus carceris praegravatus) hasta el punto de verse forzado á comprometer para su rescate la exorbitante cantidad que sabemos. ¿A quién acudir? Menoscabo enorme habían sufrido las rentas de la Mitra de Jaén durante un septenio de Sede vacante23, así por las frecuentes algaras, talas y depredaciones que hacían casi á mansalva los moros granadinos, como por las malas costumbres é insaciable voracidad del Fisco regio, que arrendaban oprimiendo á los cristianos y administraban almojarifes hebreos24. Bonifacio VIII opuso á la inicua ingerencia del Fisco real sus bulas del 7 de Mayo de 1298 y la cuarta del 29 de Enero de 1300, pero sin éxito25. Vióse en la precisión de arbitrar remedios extraordinarios, echando mano á los fondos de Cruzada, que á duras penas le parecieron suficientes para cubrir las dos quintas partes del rescate comprometido, y exhortando á todos los prelados y fieles de España que contribuyesen á tan piadoso objeto. Mientras se hacía la cuestación y corría el tiempo, se aproximaba el de la muerte del ilustre cautivo, á quien el tirano Muley Mohamad Abu-abdaláh no vacilaría en atormentar más y más para que sus lamentos, resollando por toda España, suscitasen eficazmente la conmiseración pública.
En apuntes manuscritos del siglo XVII, ó del anterior, leyó el Sr. Ximena que el rescate llegó por fin, y que el santo mártir lo mandó distribuir entre sus compañeros de cautividad: acto heroico, pero improbable, porque no habría compensado los bienes que acarreaba su libertad, y que ponderan las bulas de Bonifacio VIII. El rescate debió allegarse; pero, aunque se aprontase á —54→ tiempo, no atajó, ni pudo impedir el martirio. Muéveme á pensarlo así el examen de las obras que escribió San Pedro Pascual durante su cautiverio en Granada.
En Roma le había tratado de cerca el Papa, hombre sapientísimo, verdadero Mecenas de la ciencia y del arte. La bula fechada en el día de su consagración episcopal (27 Febrero, 1296), dice de nuestro mártir que está dotado de fecundidad científica (fecunditae scientiae praeditus), y de gloriosa nobleza de ánimo (morum generositate praeclarus). Ambas condiciones se manifiestan en todos los escritos de San Pedro Pascual, que han llegado nuestra noticia.
Salió de Roma y pasando por Florencia vino á Espacia á mediados de Septiembre de 1296; no prestó, llegado á los estados de Castilla, juramento de sumisión y obediencia26 a D. Gonzalo García Gudiel, metropolitano de Toledo, porque se lo vedaba la bula27, expedida contra el arzobispo en 23 de Julio del mismo año. Cónstanos que pronto y mientras vivió fué reconocido como obispo de Jaén por el rey; su nombre inscriben los diplomas solemnes, emanados de la cancillería real en 27 de Octubre de 1296 y en adelante continuando hasta el 1.º de Diciembre de 1300; pero en 12 de Abril de 1301 comienzan á registrar el de «Don García obispo de Jahén»28. Los últimos meses del año 1296 y los primeros del año siguiente estuvo San Pedro Pascual desempeñando en su diócesis el oficio de Pastor próvido y circunspecto, velando por los intereses espirituales y materiales de su amada grey. Hallándose en Arjona, á 5 de Febrero de 1297, examinó los privilegios que aquella villa había logrado de la munificencia de D. Sancho IV, hizo sacar el traslado, lo comprobó con los originales, y lo refrendó en esta manera29: «Nos, Don Peidro, por la gracia de Dios obispo de Jahén, viemos el privilegio é las cartas, —55→ donde estos traslados fueron sacados é los siellos30; é mandamos poner nuestro seello en esta carta, en el tenor de la qual se contiene el privilegio é las cartas sobredichas, en testimonio de verdat.» El Sr. Ximena presenta mal dibujado este sello, donde aparece la figura del Santo, que podría servir de modelo para pintar al natural su sagrada imagen ó esculpir su verdadera efigie. En la orla se lee: S(igillum) PETRI DEI GRACIA EPI(scopi) GIENNENSIS.
Desgraciadamente anda perdida la carta, que para desahogo del corazón y seguridad de su conciencia escribió á Bonifacio VIII, excusando el pago de la deuda de los mil florines de oro, cuyo vencimiento corría en 25 de Diciembre de 1297. La bula «Amaricavit», fechada en 15 de Marzo de 1298, da plausible motivo para suponer que el Santo fué preso por una algarada de los moros á fines del año anterior. Dos circunstancias, muy notables de esta prisión, han sido especificadas por Bonifacio VIII, partiendo del testimonio del santo obispo y del de otras personas fidedignas.
1) Testimonio del Santo: «Dum pridem visitares dioecesim, praedicando populo ac eum ad defensionem fidei et patriae informando, et corroborando fideles, Saracenorum immanitas te ac quosdam alios de comitiva tua; clericos et laicos, cactialiter comprehendit; qui te ac illos ad regem Granatae adduxere captivos, sub cuius estis carcere miserabiliter mancipati.»
2) Testimonios de que hace méritos el Papa en su encíclica (29 Enero, 1300) á todos los prelados de España: «Sane, divulgatis famae relatibus, quos fidedigna comitatur assertio, nuper auribus nostris insonuit quod, cum venerabilis frater noster. Petrus episcopus Giennensis, pridem de certis partibus ad civitatem Giennensem fiducialiter remearet, ac tandem civitati praedictae vicinus existeret, a Saracenis, tunc in insidiis constitutis, ausu nefario captus fuit et carceralibus vinculis nequiter mancipatus; in quibus adhuc non sine multa nostri Redemptoris offensa et magno episcopalis dignitatis opprobrio, gravique fidelium scandalo dignoscitur detineri.»
—56→Ambos textos rectifican y esclarecen el de la Ilustración XV de la Crónica de Fernando IV, que se intitula Fr(ay) Pedro Pascual, natural de Valencia y obispo de Jaén. Dice el Sr. Benavides31:
Á la pregunta que hace el Sr. Benavides contestamos que sabemos de fijo no haber tenido lugar tan triste acontecimiento en la misma ciudad de Granada, ni con motivo de alguna entrada que hiciese ó preparase D. Pedro para redimir cautivos en territorio granadino. Aconteció cuando regresaba á Jaén y en sitio poco distante de esta ciudad. Volvía de su visita pastoral á los diferentes pueblos de la diócesis, que dejaba inflamados con su santa predicación en vivo celo do la fe cristiana y esforzado patriotismo. La ciudad de Jaén no estaba entonces asediada, ni ocupados sus arrabales por el ejército musulmán, porque el Santo iba sin recelo y con toda seguridad y cayó en la zalagarda insidiosa que le tendieron algunos moros, que á guisa de foragidos, emboscados, rondaban en las inmediaciones.
Con arreglo al derecho canónico, la cautividad de San Pedro Pascual en Granada ponía en enanos de su cabildo de Jaén la administración de la diócesis. Confinado á su cárcel ó mazmorra, y sin poder salir á predicar por la ciudad, se le daba, no obstante, cierta holgura para comunicarse de escrito con los ausentes y con los que se llegaban á visitarle en su triste encierro. En los principios de la cautividad la dureza del trato no parece que llegó hasta el exceso de privarle de libros, que son los mejores compañeros de la soledad, voluntaria ó forzosa, del hombre sabio.
—58→Tres años duró su cautiverio (Diciembre? 1297-6 Diciembre 1300); tiempo bastante para escribir los preclaros volúmenes que se le atribuyen. La moderna crítica no los acepta sin cierta desconfianza32; mas desde luego creo poder afirmar que la verdadera biografía del Santo gana mucho con ellos.
1) Biblia parva33 escrita en 1298.
«En nom de Deu é de la Verge Maria. Comença lo prólech del libre ordonat per lo molt reverent Senyor, bisbe per la gracia de Deu de la ciudat de Jahén de Castella, açino34 anomenat, á la —59→ honor de Jesu Christ é per informar los simples feels christians, per ço ques pusquen defensar é rahonar de totes les demandes é questions que los malvalts juheus é les altres nacions malvades fan als dits feels christians de la sancta fe catholica. Com yo, dit religiós é bisbe per la gracia de Deu, açino anomenat, agués legit por XXX anys de Theología y altres sciences, per ma ventura fuí prés en poder del Rey de Granada; é vehent yo molts dels christians esser aquí catius, é per no saber letra ni la fe dels christians, é alguns juheus mercaders é moros ab ells ajustats, entrar en lo corral de la presó; enterrogantlos de la fe nostra é no sabent respondre, tot die qui un qui altre dels dits christians tornaven á la mala secta dels moros; é vehent yo açó, ab la ajuda de Deu, misme en cerquar los libres de la Biblia é dels Profetes... Apleguí tot aquest volum daquest libre, axí com per demandes açí ho trobarets. Emperó, yo dit religiós, açino anomenat, stich en loc que nom' plau, é he partit lo meu enteniment en moltes parts, é son ya vell entorn LXX anys.» |
2) Glosa teológica del Pater noster, que hizo D. Pedro, obispo de Jahén, yaciendo preso en la çibdat de Granada.»
En largo período, que suprimo, sobre ese tema, pasa luego á decir que discurrirá sobre las siete peticiones de la Oración dominical, observando que las tres peticiones primeras «pertenecen á la vida perdurable é á la enseñanza divinal, según el misterio é la significación de la bendita Trinidad», y que las cuatro restantes «ordenan la presente vida de cada un home por á ir á la vida perdurable, según la ley que es contenida é predicada é —60→ demostrada por los cuatro evangelios de Nuestro Señor Jesucristo35.
3) Impugnación de la secta de Mahoma y defensión de la ley evangélica de Cristo.
Dice en esta obra, la mejor y la última que brotó de su docta pluma, que la trazó en el año 1300 «de la nacencia de Cristo, seyendo preso en Granada»; y exhorta á sus concautivos al sufrir domo él de buen grado y por el nombre de Jesús «fierros é cárceres, hambre, sed, é muchas otras lacerias, é penas, é sosaños36 é tribulaciones muchas.» Versado en el conocimiento del Alcorán y de las sectas mahometanas traduce del latín al castellano la historia del impuro Mahoma, á quien coloca en los infiernos, y combate de frente la secta monstruosa, propagada con el alfanje, torpe amalgama de fatalismo y de crudezas sofisticas; y con igual maestría refuta los errores de la impiedad judáica, demostrando ser Cristo el verdadero Mesías, prometido á Israel y esperado de las naciones. Al llegar á tratar de la Trinidad, quéjase de que «no tengo aquí mis libros, é no tengo Biblia, ni los otros libros que necesarios son á esto»; pero nos dice también: «yo soy viejo, é ha más de treinta y cinco años37 que la mayor parte deste tiempo la espendí en aprender, é aprendí de grandes maestros de Teología é de otras ciencias».
Dos puntos biográficos además conviene señalar en esta obra sapientísima: la cita que el autor hace del proverbio francés «Bon croyre faz à consil de prodhom (bien sienta, ó bien se cree consejo de bueno)», y las disputaciones que tuvo directamente con los doctores sarracenos. Fué preso y cautivo, porque predicaba la divina palabra; había de morir por ella.
—61→Tan pronto como se divulgó este volumen, debió poner á su autor en el trance, previsto por la ley musulmana, ó de renegar de nuestra fe, ó de sufrir el martirio. Bien es verdad que la exposición del cabildo de Jaén al metropolitano de Toledo (3 Marzo 1301) no dice que muriese mártir; pero no era indispensable, ni aun conveniente expresarlo, atendida la concisión y precisión jurídica de que alardea. Importaba evidenciar que había muerto, y fue antes de haber transcurrido los tres meses, marcados por el Derecho canónico, estaba hecha la elección del sucesor, de todo punto válida. Por esta razón el instrumento inculca solamente que el Santo fué sepultado con reverencia por los fieles de la ciudad de Granada. No cabía duda sobre su muerte, y la vacante de la Sede de Jaén era ciertísima.
Terminaré con las palabras del Sr. Benavides38: «El maestro Juan de Villegas Pardo, natural de Jaén, en la vida de este santo obispo asegura haberle acusado los morabitos ante el Rey de Granada por la noticia que tuvieron del libro contra la seta de Mahoma, y del fruto grande que con él y su predicación hacía, convirtiendo muchos moros á nuestra santa fé; y que el Rey mandó luego al punto quitarle la vida, no en público, sino adonde quiera que le hallasen. Y que sucedió estar diciendo misa, cuando llegaron los crueles verdugos, y con un alfange le cortaron la cabeza, y después pusieron en una escarpia.»
¿Fué obispo titular de Granada? En esta serie coloca el P. Gams á nuestro santo mártir desde el año 1260 hasta el de 1286. Por otro lado, el Sr. Benavides39 sostiene que D. Sancho de Aragón, arzobispo de Toledo, consagró con el titulo de obispo de Granada, á San Pedro Pascual en 1272. La opinión del Sr. Benavides ya completamente resulta infundada. Lo evidencian las bulas de Bonifacio VIII.
Madrid 8 de Enero de 1892.