Selecciona una palabra y presiona la tecla d para obtener su definición.
    -Meniña, ti a máis hermosa

que a luz do sol alumbrara;

ti a estrela da mañanciña

que en puras tintas se baña;

ti a frol das froridas cumbres,

ti a ninfa das frescas auguas,

ti como folla do lirio

branca, pura e contristada.

¿Quen eres, fada sin nome

de tan dormentes miradas,

de tan dorida sonrisa,

de feituriña tan cándida?

¿Quisais de muller naceches

sendo tan limpa e tan casta?

¿Quisais das brisas da tarde,

quisais das brétemas vagas...

das burbulliñas dun río,

quisais dunha nube branca?

¿Ou as espumas do mare

a un raio de sol xuntadas

pousáronte ó ser da aurora

nunha cunchiña de nacra?

Mais de onde queira que seas,

tristísima pasionaria,

por ti sinto un amor puro

que pouco a pouco me mata.

Por ti, de noite e de día,

cal vaga sombra encantada,

preto do ten vivir ximo,

ximo cos ventos que pasan

facendo vibrar sonoras

sentidas cordas dun arpa,

que con ecos tembradores

dos meus amores che falan.

Mais dime: ¿por que estás muda?,

di por que estás solitaria,

di por que vives nos montes

cos paxariños que cantan,

mentras ti choras e choras

ó pé dun olmo sentada,

toda de loito cuberta,

toda cuberta de lágrimas.

   -Déixame vivir nos montes,

déixame estar solitaria,

déixame cos paxariños

que en derredor de min cantan.

Déixame vestir de loito,

cuberta por tristes bágoas,

i eco de homes non escoite

nin son de armoniosas arpas,

que eses sons de amor á vida

rompen as miñas entrañas.

¡Si deles, galán, por sorte

doce consolo arrancaras

para un dor que non ten cura,

para un mal que non se acaba!

¡Si ó seu vibrar sonoroso

as tombas se levantaran

i o polvo que nelas mora

volto a vivir se axitara!...

Mais, cala, galán...; non toques

as soaves cordas dun arpa

que nin dá vida ós que morren,

ni as tristes tombas levanta.

Cala, galán, cos cantares

que con pasión de amor cantas,

que os meus amores morreron

i aló antre tombas me agardan.

Para min morreu a dicha,

morreu tamén a esperanza,

cubreuse o seu de tristura

i a terra de ásperas Prantas.

Déixame vivir nos montes,

déixame estar solitaria,

déixame vestir de loito,

cuberta de amargas lágrimas.

Que a rula que viudou,

xurou de non ser casada,

nin pousar en ramo verde

nin beber da iaugua crara.


- I -

   ¿Que ten o mozo?

¡Ai!, ¿que terá?

Ponme agora unha cara de inverno,

despois na fiada, ¡sonrisas de tal!

Quer que baile con el no muíño,

i aló pola vila, nin fala quisais...

¿Que ten o mozo?

Pois... ¿que tera?

   Unhas veces, canciño de cego,

por onde en andare seguíndome vai,

nin hai sitio donde en non atope

un Bras con cirolas i os zocos na man.

¡Ai, que mociño!

¡Ai, que rapaz!

   Noutro instante, ¡mirá que fachenda!...

atruxos que asombran ó mesmo lugar.

¡¡¡Brrr!!!, parece que pasa soberbo,

mandando nos homes su real maxestá.

Mociño, ¿es tolo?

¡Ai!, ¿si o serás?

   Eu non podo entender, meu amore,

que airiños te levan, que airiños te tran,

nin tampouco cal xeito te cadra,

tratándose, mozo, do teu namorar.

¡Ai!, ¡Dios me libre

de ti, bon Bras!

   Que no meu entender te acomparo,

ó mesiño de marzo marzal:

Pola mañán, cariña de rosas;

pola tarde, cara de can.

¡Mala xuntanza

facemos! ¡¡Ai!!

- II -

   ¿Que di a meiguiña,

que di a traidora?

Corazón que enloitado te crubes

cos negros desprezos que a falsa che dona,

¿por que vives sofrindo por ela?,

¿por que, namorado, de pena saloucas?

Si ela é bonita,

ela é traidora.

   Di, con mengua de min, que non sabe

que airiños me viran, veleta mal posta...

que cho digan, rapaza, os teus ollos,

que agora me chaman, dempois me desbotan.

Que anque es bonita,

eres traidora.

   Si unhas veces amante che falo,

e si outras renego de ti... ¡pecadora!,

¿cales auguas repousan serenas,

si o vento que as manda rebole antre as ondas?

E ti ben sabes

que es revoltosa.

   Son canciño de cego en quererte...

Tal bulra merece quen ama sin conta,

pois cos zocos na man ou sin eles

ás portas do inferno seguíndote fora.

Tal estou tolo,

tal es graciosa.

   ¡Que de marzo marzal teño a cara!...

Quixais que así sea, mais ti, miña xoia,

tamén es cal raiola de marzo,

que agora descrube, que agora se entolda.

Iguales semos,

nena fermosa.


    Castellanos de Castilla,

tratade ben ós gallegos,

cando van, van como rosas;

cando véná vén como negros.

   -Cando foi, iba sorrindo;

cando veu, viña morrendo

a luciña dos meus ollos,

o amantiño do meu peito.

   Aquel máis que neve branco,

aquel de dozuras cheio,

aquel por quen en vivía

e sin quen vivir non quero.

   Foi a Castilla por pan,

e saramagos lle deron;

déronlle fel por bebida,

peniñas por alimento.

   Déronlle, en fin, canto amargo

ten a vida no seu seo...

¡Castellanos, castellanos,

tendes corazón de ferro!

   ¡Ai!, no meu corazonciño

xa non pode haber contento,

que está de dolor ferido,

que está de loito cuberto.

   Morreu aquel que eu quería,

e para min n'hai consuelo:

solo hai para min, Castilla,

a mala lei que che teño.

   Premita Dios, castellanos,

castellanos que aborrezo,

que antes os gallegos morran

que ir a pedirvos sustento.

   Pois tan mal corazón tendes,

secos fillos do deserto,

que si amargo pan vos ganan,

dádesllo envolto en veneno.

   Aló van, malpocadiños,

todos de esperanzas cheios,

e volven, ¡ai!, sin ventura,

con un caudal de desprezos.

   Van probes e tornan probes,

van sans e tornan enfermos,

que anque eles son como rosas,

tratádelos como negros.

   ¡Castellanos de Castilla,

tendes corazón de aceiro,

alma como as penas dura,

e sin entrañas o peito!

   En trós de palla sentados,

sin fundamentos, soberbos,

pensás que os nosos filliños

para servirvos naceron.

   E nunca tan torpe idea,

tan criminal pensamento

coupo en máis fatuas cabezas

ni en máis fatuos sentimentos.

   Que Castilla e castellanos,

todos nun montón, a eito,

non valen o que unha herbiña

destes nosos campos frescos.

   Solo pezoñosas charcas

detidas no ardente suelo,

tes, Castilla, que humedezan

esos teos labios sedentos.

   Que o mar deixoute olvidada

e lonxe de ti correron

as brandas auguas que traen

de prantas cen semilleiros.

   Nin arbres que che den sombra,

nin sombra que preste alento...

llanura e sempre llanura,

deserto e sempre deserto...

   Esto che tocou, coitada,

por herencia no universo,

¡miserable fanfarrona!...

triste heirencia foi por certo.

   En verdad non hai, Castilla,

nada como ti tan feio,

que aínda mellor que Castilla,

valera decir inferno.

   ¿Por que aló foches, meu ben?

¡Nunca tal houberas feito!

¡Trocar campiños frolidos

por tristes campos sin rego!

   ¡Trocar tan craras fontiñas,

ríos tan murmuradeiros

por seco polvo que nunca

mollan as bágoas do ceo!

   Mais, ¡ai!, de onde a min te foches

sin dor do meu sentimento,

i aló a vida che quitaron,

aló a mortiña che deron.

   Morreches, meu queridiño,

e para min n'hai consuelo,

que onde antes te vía, agora

xa solo unha tomba vexo.

   Triste como a mesma noite,

farto de dolor o peito,

pídolle a Dios que me mate,

porque xa vivir non quero.

   Mais en tanto no me mata,

castellanos que aborrezo,

hei, para vergonza vosa,

heivos de cantar xemendo:

   ¡Castellanos de Castilla,

tratade ben ós gallegos;

cando van, van como rosas;

cando vén, vén como negros!


La gaita gallega

Ventura Ruiz Aguilera

A mi querido amigo D. Manuel Murguía.


- I -

   Cuando la gaita gallega

el pobre gaitero toca,

no sé lo que me sucede

que el llanto a mis ojos brota.

Ver mefiguro a Galicia

bella, pensativa y sola,

como amada sin su amado,

como reina sin corona.

Y aunque alegre danza entone

y dance la turba loca,

la voz del grave instrumento

suéname tan melancólica;

a mi alma revela tantas

desdichas, penas tan hondas,

que no sé deciros

si canta o si llora.

- II -

   Recuérdame aquellos cielos,

y aquellas dulces auroras,

y aquellas verdes campiñas,

y el arrullo de sus tórtolas,

y aquellos lagos, y aquellas

montañas que al cielo tocan,

todas llenas de perfumes,

vestidas deflores todas,

donde Dios abre su mano

y sus tesoros agota,

mas, ¡ay!, como me recuerda

también que hay allí quien dobla,

en medio de la abundancia,

al hambre lafrente torva,

no acierto a deciros

si canta o si llora.

- III -

   Suena, y cruzan por mi espíritu

puras, risueñas y hermosas

las sombras de los cien puertos

de que Galicia es señora.

Y lentamente pasando,

como ciudades que flotan,

van sus cien naves soberbias

al ronco son de las olas;

mas, ¡ay!, como en ellas veo,

con el oro de sus costas,

sus tiernos hijos desnudos

que miran tristes a Europa,

pidiendo su pan amargo

a la América remota,

no acierto a deciros

si canta o si llora.

- IV -

   ¡Pobre Galicia!... Tus hijos

huyen de ti o te los roban,

llenando de íntima pena

tus entrañas amorosas.

Y como a parias malditos,

y como a tribus de ilotas

que llevasen en el rostro

sello de infamia o deshonra,

¡ay!, la patria los olvida,

la patria los abandona,

y la miseria y la muerte

en su hogar desierto moran.

Por eso, aunque en son de fiesta

la gaita gallega se oiga,

no acierto a deciros

si canta o si llora.

- V -

   ¡Espera, Galicia, espera!

Lleva la cruz que te agobia,

regando con sangre y lágrimas

esa vía dolorosa.

¡Tendrás sed!... Hiel y vinagre

te darán con mano pródiga,

y, con corona de espinas,

cetro de caña por mofa;

pero los tiempos se acercan,

y cuando suene tu hora,

feliz subirás y grande

a la cumbre de la gloria.

Hoy si la gaita gallega

el pobre gaitero toca,

no acierto a deciros

si canta o si llora.


A gaita gallega

Resposta

Ao eminente poeta D. Ventura Ruiz de Aguilera.


- I -

   Cando este cantar, poeta,

na lira xemendo entonas,

non sei o que por min pasa

que as lagrimiñas me afogan,

que ante de min cruzar vexo

a Virgen-mártir que invocas,

cos pes cravados de espiñas

cas mans cubertas de rosas.

En vano a gaita tocando

unha alborada de groria

sons polos aires espalla

que cán nas tembrantes ondas.

En vano baila contenta

nas eiras a turba louca,

que aqueles sons, tal me afrixen,

cousas tan tristes me contan,

que eu podo decirche:

Non canta, que chora.

- II -

   Vexo contigo estos ceos,

vexo estas brancas auroras,

vexo estes campos froridos

donde se arrullan as pombas,

i estas montañas xigantes

que aló cas nubes se tocan

cubertas de verdes pinos

e de froliñas cheirosas.

Vexo esta terra bendita

donde o ben de Dios rebota

e donde anxiños hermosos

tecen brillantes coroas.

Mas, ¡ai!, como tamén vexo

pasar macilentas sombras,

grilos de ferro arrastrando

antre sorrisas de mofa,

anque mimosa gaitiña

toque alborada de groria,

eu podo decirche:

Non canta, que chora.

- III -

   Falas, i o meu pensamento

mira pasar temerosas

as sombras deses cen portos

que ó pé das ondiñas moran,

e pouco a pouco marchando

fráxiles, tristes e soias,

vagar as naves soberbas

aló nunha mar traidora.

I, ¡ai!, como nelas navegan

os fillos das nosas costas

con rumbo a América infanda

que a morte co pan lles dona,

desnudos pedindo en vano

á patria misericordia,

anque contenta a gaitiña

o probe gaiteiro toca,

eu podo decirche:

Non canta, que chora.

- IV -

   Probe Galicia, non debes

chamarte nunca española,

que España de ti se olvida

cando eres, ¡ai!, tan hermosa.

Cal si na infamia naceras,

torpe, de ti se avergonza,

i a nai que un fillo despreza

nai sin corazón se noma.

Naide por que te levantes

che alarga a man bondadosa;

naide os teus prantos erixuga,

i homilde choras e choras.

Galicia, ti non tes patria,

ti vives no mundo soia,

i a prole fecunda túa

se espalla en errantes hordas,

mentras triste e solitaria

tendida na verde alfombra

ó mar esperanzas pides,

de Dios a esperanza imploras.

Por eso anque en son de festa

alegre á gaitiña se oia,

eu podo decirche:

Non canta, que chora.

- V -

   «Espera, Galicia, espera».

¡Canto este grito consola!

Páguecho Dios, bon poeta,

mais é unha esperanza louca;

que antes de que os tempos cheguen

de dicha tan venturosa,

antes que Galicia suba

ca cruz que o seu lombo agobia

aquel difícil camiño

que ó pé dos abismos toca,

quisais, cansada e sedenta,

quisais que de angustias morra.

Págueche Dios, bon poeta,

esa esperanza de groria,

que de teu peito surxindo,

á Virgen-mártir coroa,

i esta a recompensa sea

de amargas penas tan fondas.

Págueche este cantar triste

que as nosas tristezas conta,

que soio ti... ¡ti entre tantos!,

das nosas mágoas se acorda.

¡Dina voluntad dun xenio,

alma pura e xenerosa!

E cando a gaita gallega

aló nas Castillas oias,

ó teu corazón pergunta,

verás que che di en resposta

que a gaita gallega:

Non canta, que chora.


- I -

   -Vente, rapasa,

vente, miniña,

vente a lavar

no pilón da fontiña.

   Vente, Minguiño,

Minguiño, vente;

douche si non

polo demo do dente.

   ¡Que augua tan limpa!

¡Que rica frescura!

Vente a lavar

que é un primor, criatura.

   Válganos Dios,

que si auguiña n'houbera,

lama este corpo

mortal se volvera.

   Vinde a lavarvos,

andá lixeiriños,

a cara pirmeiro,

dimpois os peíños.

   ¡Ai!, ¡que miniña!

¡Que nena preciosa!

dempois de lavada

parese unha rosa.

   I este miniño

que teño no colo,

dempois de lavado

parece un repolo.

   ¡Ai!, ¡que tan cuco!

¡Ai!, ¡que santiño!

Ven ós meus brazos

dareiche un biquiño.

   ¡Olliños de groria!

¡Cariña de meiga!

¡Apértame ben,

corazón de manteiga!

   Corre, corre

a que Antona te peite,

corre, daráche

unha cunca de leite.

   Corre, corre

a teu pai, Mariquiña,

que come cebola

con pan e sardiña.

- II -

   -¡Válgate Dios

que inda os figos son duros!

¡Mais, que fartiña

en estando maduros!

   El e mais eu

i a comadre de abaixo

hemos de ter

que alargar o refaixo.

   Rica figueira,

que Dios te bendiga,

que hasme, abofé,

de fartar a barriga.

   ¡Jei!, o dos ovos

que vas de camiño,

¿cantas duciñas

topache no niño?

   ¡Unha no máis!

¡No me teño ca risa!

Ese éche un conto

que vai para a misa.

   Dáme acá seis,

que un fricol che faría,

que ó mesmo rei

que envidiar lle daría.

   Xa que non qués,

no camiño che colla

vento de vira

cun saco de molla.

- III -

   -¡Turra, turra,

Xan, pola burra!

Mira que Pedro

a cadela che apurra.

   ¡Ai, desdichada

de min, que a vexo

fincarche o colmillo

no triste pelexo!

   ¡Diancre de Xan

que non corre nin toa!

Ben haia, amén,

quen os ósos che roa.

   ¡Churras!, ¡churras!

¡Churriñas!, ¡churras!

Cas-qui-tó,

que escorrenta-las burras.

   Pica, pica,

suriña, pica,

lévalle un gran

ó teu fillo na bica.

   Marcha, can,

a ladrar ó palleiro,

¡sei que che agrada

o demoro do cheiro!

   ¡Vaiche co can,

que o peixiño lle gusta!

Mais a teu dono

o diñeiro lle custa.

   ¡Gachi!, ¡gachi!

¡Que dencho de gato!

¡Como se farta

no prebe do prato!

   ¡Inda reventes,

larpeiro rabudo!

¡Que inda na gorxa

che aperten un nudo!

   Truca, perico,

no gato rabelo

hastra deixalo

quedar sin un pelo.

   Que eu, si outra vez

o camiño me atranca,

hei de romperlle

no lombo unha tranca.

   ¡Malo daquel

que non sabe de misa,

nin entra na igrexia

nin gasta camisa!

   ¡Ai!, que galiña

saltou no valado!

¡Sei que quer vir

a comer de prestado!

   Isca de ahí,

galiña maldita,

isca de ahí,

non me mate-la Pita.

    Isca de ahí,

galiña ladrona,

isca de ahí

pra cás túa dona.


    Cando a luniña aparece

i o sol nos mares se esconde,

todo é silencio nos campos,

todo na ribeira dorme.

Quedan as veigas sin xente,

sin ovelliñas os montes,

a fonte sin rosas vivas,

os árbores sin cantores.

Medroso o vento que pasa

os pinos xigantes move,

i á voz que levanta triste,

outra máis triste responde.

Son as campanas que tocan,

que tocan en sons de morte,

i ó corazón din: N'olvides

ós que para sempre dormen.

   ¡Que triste! ¡Que hora tan triste

aquela en que o sol se esconde,

en que as estrelliñas pálidas

tímidamente relosen!

Aló as montañas confusas

de espesas niebras se croben,

i a casa branca en que el vive

en sombra espesa se envolve.

En vano miro e máis miro,

que os velos da negra noite

entre ela i os meus olliños

traidoramente se poñen.

   ¿Que fas ti mentras, meu ben?

Dime donde estás, en donde,

que te aspero e nunca chegas,

que te chamo e non respondes.

¿Morreches, meu queridiño?

¿O mar sin fondo tragoute?

¿Leváronte as ondas feras

ou te perdeches nos montes?

Vou perguntando ós airiños,

vou perguntando ós pastores,

ás verdes ondas pergunto

e ninguén ¡ai! me responde.

Os aires mudiños pasan,

os pastoriños non me oien,

i as xordas ondas fervendo

contra os penedos se rompen.

   Mais ti non morreche, ingrato,

nin te perdeches nos montes;

ti quisais mentras que eu peno,

dos meus pesares te goces.

¡Coitada de min! ¡Coitada!

Que este meu peitiño nobre

foi para ti deble xunco

que ó menor vento se torce.

¡I en recompensa ti olvídasme!

Dasme fel, e dasme a morte...

¡Que este é o pago, desdichada,

que á que ben quer dan os homes!

Mais ¡que importa! ben te quixen...

Querreite sempre... Así cómpre

a quen con grande firmesa,

vidiña i alma entregouche.

Ahí tes o meu corazón,

si o queres matar ben podes,

pero como estás ti dentro,

tamén si ti o matas, morres.


- I -

   Si a vernos, Marica, nantronte viñeras

á festa do Seixo na beira do mar,

ti riras, Marica, cal nunca te riches

debaixo dos pinos do verde pinar.

   Á sombra dos pinos, Marica, ¡que cousas

chistosas pasaron!, ¡que rir toleirón!

Relouca de arriba, relouca de abaixo,

iñamos, viñamos i o bombo... ¡pon!.... ¡pon!

   As cóchegas brandas, as loitas alegres,

os berros, os brincos, os contos sin fel,

todiños peneques, alegres todiños....

I a nosa señora detrás do tonel.

- II -

   ¡Coitada!, ¡que festa brandida perdeche!...

Cantaras, beberas, dormiras, i así

nun feixe miraras rolar xuntamente

mociños e vellos de aquí para alí.

   Coa vista trubada, cos ollos dormentes,

sorrindo, comendo, pifando e aínda máis,

¡que apertos, que olladas tan chuscas trocaban

as nenas de xenio cos mozos de Cais!

   Debaixo dos ricos pareauguas de seda

que abertos formaban tamaño rodel,

todiños chispados, ¡que cousas decían!

I a nosa señora detrás do tonel.

- III -

   Mais ela decote tan grave e soberba,

tan fina de oído, tan curta de mans,

xordiña quedara, falando por sete,

con probes e ricos, con porcos e cans.

   Meu amo folgado de tanta largueza,

que n'era costume na dona tal ver,

tamén ¡miña xoia! saltando da burra,

¡pin!, ¡pan!, río arriba botouse a correr.

   I a dona sorría con ollo entraberto,

comendo castañas e viño con mel...

¡Que festa, Marica!... Todiños peneques...

I a nosa señora detrás do tonel.


    Como chove miudiño,

como miudiño chove;

como chove miudiño

pola banda de Laíño,

pola banda de Lestrove.

    ¡Como a triste branca nube

truba o sol que inquieto aluma,

cal o crube i o descrube,

pasa, torna, volve e sube,

enrisada branca pruma!

   Xa, dempois, lonxe espallada

polos aires fuxitivos,

desteñida, sombrisada,

nos espazos desatada,

cae brillando en raios vivos.

   Misteriosa regadeira

fino orballo no chan pousa

con feitiña curvadeira,

remollando na ribeira

frol por frol, chousa por chousa.

   Semellando leve gasa

que sotil o vento move,

en frotantes ondas pasa

refrescando canto abrasa,

o que o sol ardente crobe.

   ¡Como chove miudiño

polas veigas de Campaña!

¡Cal se enxugan de camiño

os herbales de Laíño!

¡Como a Ponte en sol se baña!

   Para Caldas todo é escuro,

ceo azul lose na Adina,

trasparente, limpo e puro;

da Arretén no monte duro

nube corre pelegrina.

   Triste vai, que á terra toca

xa cos pés de branca neve,

xa ca fina fresca boca;

triste vai, que ós ceos invoca

i a bicar o chan se atreve.

   Triste vai cando se abate

vaporosa, soia e muda,

cando maina as alas bate

como un corazón que late

ferido por pena ruda.

   Tal maxino a sombra triste

de mi maa, soia vagando

nas esferas onde existe;

que ir á groria se resiste,

polos que quixo agardando.

   Vexo o Souto en parda sombra

envolvendo o seu ramaxe,

que por bon, do Rei se nombra,

donde fero o vento asombra,

roxe e estala de coraxe.

   I o Palacio, serio e grave,

¡canto en pura luz se baña!

Tal parés pesada nave

que volver ó mar non sabe,

se encallou na fresca braña.

   Vexo Valga á beira hermosa

dun camiño todo prata,

casta virxe candorosa,

sentadiña en chan de rosa,

vestidiña de escalrata.

   A San Lois vexo brillando

bañado por tintas puras,

sol e sombras amostrando,

en reposo contemprando

montes, auguas e verduras.

   I a Padrón, ponliña verde,

fada branca ó pé dun río,

froita en frol da que eu quixerde,

lonxe miro que se perde

baixo un manto de resío.

   ¡Que inchadiña branca vela

antre os millos corre soa,

misteriosa pura estrela!

Dille o vento en torno dela:

«Palomiña, ¡voa!, ¡voa!».

   Faille arrolo a branda ría

cun remanso mormuxante,

que nás da arboleda umbría

baixo un toldo de alegría,

ó calor dun sol amante.

   ¡Sol de Italia, sol de amore...!

¿Ti paisax mellor alumas?

¿Ti máis rosas, máis verdore,

mellor ceu, máis soave core

ves do golfo antre as espumas?

   ¡Sol de Italia, eu non sospiro

por sentirte ardente raio!

Que outro sol temprado miro;

docemente aquí respiro

nun perene, eterno maio.

   Nesta terra tal encanto

se respira... Triste ou probe,

rico ou farto de querbanto,

¡se encariña nela tanto

quen baixo o seu ceu se crobe!...

   Os que son nela nacidos,

os que son dela mimados,

lonxe dela están doridos

porque van de amor feridos

por quen fono amamantados.

   Polos fillos a nai tira,

xorda, triste, plañideira,

xeme, chora, e mais sospira,

e non para, hastra que os mira

ben chegar por derradeira.

   ¡Probe nai, canto te quero!

¡Nai tamén, ¡ai!, da nai miña!

O teu chan de amor prefiero,

a canto hai grande ou severo

en toda a terra xuntiña.

   ¿Como non si ora estou vendo,

nun paisax de prata e rosas,

canto a vida foi querendo,

cos meus ollos remexendo

memoriñas cariñosas?

   ¡Bosques, casa, sepulturas,

campanarios e campanas

con sons vagos de dozuras

que despertan, ¡ai!, ternuras

que en jamáis podrán ser vanas!

   Elas fono as que tocaron

cando os meus alí naceron;

elas fono as que choraron,

elas fono as que dobraron

cando os meus avós morreron.

   Elas fono as que alegriñas

me chamaban mainamente

nas douradas mañanciñas,

de mi maa cas cantiguiñas

i os biquiños xuntamente.

   Inda vexo onde xogaba

cas meniñas que eu quería,

o enxidiño onde folgaba,

os rosales que coidaba

i a fontiña onde bebía.

   Vexo a rúa solitaria

que en paz baña un sol sereno,

sin que a trube man contraria,

igual sempre, nunca varia,

veiga llana en campo ameno.

   E tamén vexo enloitada

da Arretén a casa nobre,

donde a miña nai foi nada,

cal viudiña abandonada

que cai triste ó pé dun robre.

   Alí está, sombra perdida,

vos sin son, corpo sin alma,

amazona mal ferida

que ó sentir que perde a vida

se adormece en xorda calma.

   Casa grande lle chamaban

noutro tempo venturoso,

cando os probes a improraban,

e fartiños se quentaban

ó seu lume cariñoso.

   Casa grande, cando un santo

venerable cabaleiro2

con tranquilo, nobre encanto,

baixo os priegues do seu manto

cobexaba ó perdioseiro.

   Cando os cantos na capilla

da Gran casa resoaban

con fervor e fe sensilla,

rico fruto da semilla

que os varóns santos sembraban.

   Ora todo silensioso

causa alí medo e pavura,

mora esprito temeroso

nos salóns onde o reposo

fixo un niño ca tristura.

   Risas, cantos, armonía,

brandas músicas, contento,

festas, dansas, alegría,

se trocou na triste e fría,

xorda vos do forte vento.

   No gran patio as herbas crecen

vigorosas sin coidado,

i as silveiras que frorecen

no seu tempo fruto ofrecen

ós meniños sazonado.

   I ante aquel silencio mudo

que a trubar naide alí chega,

antre aquel ¡xa fun! tan rudo,

vese inteiro un nobre escudo

que a desir non son se nega.

   Craros timbres mostra ufano

cun soberbo casco airoso...

mais detrás dun son tan vano

vese o probe orgullo humano,

homillado e polvoroso.

   Tras da calada visera,

que hai uns ollos feridores

que nos miran, se dixera;

que nons din: todo é quimera

neste mundo de dolores.

   ¡Casa grande!, ¡triste casa!,

quen de aquí tan soia miro

parda, escura, triste masa,

¡casa grande!, pasa, pasa...

Ti xa n'es más que un sospiro.

   Meus avós, ¡ai!, xa morreron,

os demais te abandonaron,

os teus lustros pereceron,

i os que millor te quixeron,

tamén de ti se apartaron.

   Mes tras mes, pedra tras pedra,

ti te irás desmoronando

ceñida por sintas de hedra,

mentras que outra forte medra,

que así o mundo vai rolando.

   ¡Mais que lus, que colorido

nos espazos se dilata!

Luce o sol descolorido

i arco de iris xa nacido

longa sinta se desata.

   Como chove miudiño,

como miudiño chove;

como chove miudiño

pola banda de Laíño,

pola banda de Lestrove.


    Miña Santa Margarida,

¿con quen te hei de comparare?

Coma ti non vin ningunha,

nin na terra nin no mare.

   Coma ti, Santa bendita,

tan garrida e tan presiosa,

nin brilou ningunha estrela,

nin se abreu ningunha rosa.

   Nin luceiro, nin diamante,

nin luniña trasparente,

luz verteu máis cariñosa

que o teu rostro relucente.

   Nin as froles do xílmendro,

nin a rosa purpurina,

nin as neves da montaña,

nin fulgor da mañanciña;

   nin alegre sol dourado,

nin corrente de augua pura,

miña Santa Margarida,

che asemella en hermosura.

   ¿Con quen te hei de comparare,

miña Santa Margarida,

si ti foche anxel de amore

polos anxes escollida?

   Solo a Virxe é máis hermosa

que eres ti, bendita Santa,

i o teu rostro pelegrino

ó temido demo espanta.

   De ti vivo namorada,

en ti penso con fervore,

que eu ben sei que che contenta

este puro e santo amore.

   ¡Quen poidera...! ¡Quen poidera

xunta ti vivir segura,

manantial que mel derrama,

pura fonte de ternura!

   Onda ti, lonxe do mundo,

tan feliz me acobexara

que en jamáis o pracer vano

este meu mirar tornara.

   Que no monte onda ti moras

tan bon aire se respira,

que o que máis do mundo foxe

solo alí por Dios suspira.

   Miña Santa Margarida,

miña Margarida santa,

tendes a casa no monte,

donde o paxariño canta.


Alborada3

- I -

   Vaite noi-

te-vai fuxin-

do-Vente auro-

ra-vente abrin-

do-co teu ros-

tro-que sorrin-

do-¡¡¡a sombra espanta!!!

   ¡Canta,

paxariño can-

ta-de ponliña en pon-

la-que o sol se levan-

ta-polo monte ver-

de-polo verde mon-

te-alegrando as her-

bas-alegrando as fon-

tes!...

   ¡Canta, paxariño alegre,

canta!

Canta porque o millo medre.

¡Canta!

Canta porque a luz te escoite.

¡Canta!

Canta que fuxeu a noite.

   Noite escura

logo ven,

e moito dura

co seu manto

de tristura,

con meigallos

e temores,

agoreira

de dolores,

agarimo

de pesares,

cubridora

en todo mal,

¡sal!...

   Que a auroriña

o ceu colora

cuns arbores

que namora,

cun sembrante

de ouro e prata

teñidiño

de escalrata.

Cuns vestidos

de diamante

que lle borda

o sol amante

antre as ondas

de cristal.

   ¡Sal!

Señora en todo mal,

que o sol

xa brila

nas cunchiñas do areal,

que a luz

do día

viste a terra de alegría,

que o sol

derrete con amor a escarcha fría.

- II -

   Branca auro-

ra-ven chegan-

do-i ás porti-

ñas-vai chaman-

do-dos que dor-

men-esperan-

do-¡o teu folgor!...

   Cor...

de alba hermosa

lles estende

nos vidriños

cariñosa,

donde o sol

tamén suspende,

cando aló

no mar se tende

de fogax

larada viva,

dempois leve,

fuxitiva,

triste, vago

resprandor.

   Cantor

dos aires,

paxariño alegre,

canta,

canta porque o millo medre.

Cantor

da aurora,

alegre namorado,

ás meniñas dille

que xa sal o sol dourado;

   que o gaiteiro,

ben lavado,

ben vestido,

ben peitado,

da gaitiña

acompañado

¡á porta está!...

Xa!...

   Se espricando

que te esprica,

repinica,

repinica

na alborada

ben amada

das meniñas

cantadeiras,

bailadoras,

rebuldeiras;

das velliñas

alegriñas,

das que saben

ben ruar.

   ¡Arriba

todas, rapaciñas do lugar!,

que o sol

i a aurora xa vos vén a dispertar.

¡Arriba!

¡Arriba, toleirona mocidad!,

que atru-

xaremos-cantaremos o ¡¡¡ala...lá!!!...


    Eu cantar, cantar, cantei,

a grasia non era moita,

que nunca (delo me pesa)

fun eu meniña grasiosa.

Cantei como mal sabía

dándolle reviravoltas,

cal fan aqués que non saben

direitamente unha cousa.

Pero dempois paseniño,

i un pouco máis alto agora,

fun botando as miñas cántigas

como quen non quer a cousa.

Eu ben quixera, é verdade,

que máis boniteiras foran;

eu ben quixera que nelas

bailase o sol cas palomas,

as brandas auguas ca luz

i os aires mainos cas rosas;

que nelas craras se visen

a espuma das verdes ondas,

do ceu as brancas estrelas,

da terra as prantas hermosas,

as niebras de cor sombriso

que aló nas montañas rolan,

os berros do triste moucho,

as campaniñas que dobran,

a primadera que ríe

i os paxariños que voan.

Canta que te canta, mentras

os corazóns tristes choran.

Esto e inda máis, eu quixera

desir con lengua grasiosa;

mais donde a grasia me falta

o sentimiento me sobra,

anque este tampouco abasta

para espricar certas cousas,

que a veces por fora un canta

mentras que por dentro un chora.

Non me espriquei cal quixera

pois son de espricansa pouca;

si grasia en cantar non teño

o amor da patria me afoga.

Eu cantar, cantar, cantei,

a grasia non era moita.

¡Mais que faser, desdichada,

si non nacín máis grasiosa!


    Sábado á noite

Marica pilla a roca.

-Ña muller, pilla esa roca

e déixate de ir á misa,

pensa que non tés camisa

e fía unha mazaroca.

   -Luns das almas, meu homiño,

déixame garda-lo día;

se eu fiare, ¿que diría

no outro mundo meu paiciño?

Pois... martes de San Antonio

tampouco hei de traballare,

pra que o santo me librare

das tentazós do demonio.

Miércoles... ¡Non digo eu!

O home de Nosa Señora,

San Xusé... de fiar hora

non me quisera no ceu.

¡E xueves...! N-hai que falar:

¡Santísimo Sacramento!

Con todo comedimento

o dia che hei de gardar.

¡I o viernes! ¿Recordazón

da agonía de Xesús?

Pasareino ó pé da crus,

maxinando na Pasión.

E ti, benaventurado

sábado da Virxen santa,

quen túa festa crebanta

debe estar excomungado.

Mais, dende as doce hastra a unha

antre o sábado e o domingo,

tráeme acá esa roca, Mingo,

que esa n-é falta ningunha.

¡Se viras como o resío

me entra por antre os farrapos!

Acóchame co ese trapos,

que estou tembrando de frío.

-Non vexo trapos nin toldo

con que te poida tapare,

arrímate o pé do lare

ou métete antre o rescoldo.

-Seica teño calentura...

¡Bruu!, seica vou morrere.

-Non te afrixas, ña mullere,

que che irei cata-lo cura.

-Mais quisera un cubirtore;

sinto callofríos... tantos...

-Pois que te cochen os santos,

que n-hai cuberta millore.

Folgaches noites e dias

só por ilos a bicare,

e débenche hora cochare

nas túas postrimeirías.

   Deste modo Xan sin Terra

coa súa muller falaba,

cando ven que se quedaba,

¡malpocado!, feita terra;

e cuns codesos tapándolle

o triste coiro desnudo,

díxolle entonces (eu dudo

si chorando, si cantándolle):

Ei ti, miña gardadora

dos días santos e das festas,

¡como che relosen hora

as carnes por antre as xestas!


- 37 -

    -Compadre, desque un vai vello

o mesmo sol lle fai frío,

cada regueiro élle un río,

un boi cada escarabello.

Pésame o lombo que pasma,

pero que inda Dios me leve

¡se é que non teño unha sede

que me fai volve-la iasma!

E ben, xa que estamos preto

de ña casa... ¡Compadriño,

vinde proba-lo meu viño

e botaremos un neto!...

-¡Entra ti diante! -¡Non! -Si.

Ti que és máis vello. -¡Cal mentes!

-Pois que cho digan os dentes.

-Teño máis moas que ti.

Mais entrémo-los dous xuntos

e acabouse o del-con-dela;

mide seis netos, Manoela,

que traio enxóito-los untos;

enche o xerro do canteiro,

e non enchas co da Ulla

que é tan sóo pra meter bulla

senón co aquel do Ribeiro.

¡Coló, coló! -Ben nos preste,

porque sin estos consolos

andivéramos máis solos

os vellos do que anda a peste.

-¡Ten un piquiño! -¡Que noria!

Con pique ou non, compadriño,

dempois de Dios, ¡viva o viño!

-¿E haberá viño na groria?

¡Coló, coló! -¡Cousa boa!

¡Cólase como xarabe!

-Meu compadre, o que ben sabe

corre sin trigo nin broa.

-O viño de quente pasa,

mais é mellor o que eu teño.

-¿Como que? -A probalo, deño,

vas vir hora á miña casa.

-Eso pouco a pouco, amigo.

¡Mellor que o meu non o paso!

-Pois botemos outro vaso

e veno a probar conmigo.

-Dis ben. ¡Ñas pernas... arriba!

Peito xa estás calentado;

podemos un punteado

bailar cun pé nunha criba.

-Que non che me leve o deño...

¿El andamos ou n-andamos?

Unha vez paréz que vamos

i outras maxino que veño.

-Déixate de eso, Farruco,

que eu vou coma unha pedrada,

e inda así nesta escampada

seica oirei canta-lo cuco.

-Nono penses que abofellas

xa á miña porta chegamos,

mais ten tino, porque entramos

no cortollo das ovellas.

-¡Mentes...; eu vou indo a fío

cara a bodega, larpeiro!

-Mais déixame entrar primeiro,

que me fai mal o resío.

-Vállame Santa Lusía...

Todo o vexo tan trubado;

dime aquí, de reservado:

¿É de noite ou é de día?

-¡Se o sei que bote máis canas!

Pero, en secreto cho digo,

deste non ver, meu amigo,

deben ter culpa as pestanas.

Ora séntate e bebamos;

¡teño unha sede!... -¡Eh!, ¿qué tal?

-Se non me fixese mal...

-¡Mal! ¿Tan fortes coma estamos?

Sabe que gorecha... pois

¿Esprícome...? -¡Por sabido!

-O bebido, vai bebido

e se un quer máis... hastra Angrois.

-¡É que este teu viño!, ¡deño!...

É do que un pode beber

pero, compadre, a meu ver

éche mellor o que eu teño.

-¡N-é verdá eso!... -¿Que non?

Tornas hora a vir conmigo

e disme, se és meu amigo,

se non é moito más bon.

-¡Poida!...; mais á túa bodega

dime cando chegaremos,

teño una sede dos demos...

E mais penso que lostrega.

-O que hai, meu compañeiriño,

non son lóstregos nin rollos;

é que tes lume nos ollos

e a gorxa pídeche viño.

¡Ei!, move esos pés lixeiro,

que estamos ó pé da pipa,

e bebe, que di Filipa

que a sede avolve o calleiro.

-¡Jeén...! Dio-lo pague que é forte;

bebín canto me botache;

tés un viño que... carache,

fai resucita-la morte.

-¿E logo si? ¡Ña, que deño!

Nin o dun padre benito.

-¡É bon, mais o dito, dito:

Inda é mellor o que eu teño!

E indo e vindo no camiño

tanto os compadres bebeno

que nunca en xamás volveno

a probar augua nin vino.

Co ventre como unha uva

tras de tanta e tanta proba,

levánonos para a cova

dende o mesmo pé da cuba.