-Meniña, ti a máis hermosa
que a luz do sol alumbrara;
ti a estrela da mañanciña
que en puras tintas se baña;
ti a frol das froridas
cumbres,
ti a ninfa das frescas auguas,
ti como folla
do lirio
branca, pura e contristada.
¿Quen eres, fada
sin nome
de tan dormentes miradas,
de tan dorida sonrisa,
de feituriña tan cándida?
¿Quisais de muller
naceches
sendo tan limpa e tan casta?
¿Quisais das brisas
da tarde,
quisais das brétemas vagas...
das burbulliñas
dun río,
quisais dunha nube branca?
¿Ou as espumas
do mare
a un raio de sol xuntadas
pousáronte ó
ser da aurora
nunha cunchiña de nacra?
Mais de
onde queira que seas,
tristísima pasionaria,
por
ti sinto un amor puro
que pouco a pouco me mata.
Por
ti, de noite e de día,
cal vaga sombra encantada,
preto do ten vivir ximo,
ximo cos ventos que pasan
facendo vibrar sonoras
sentidas cordas dun arpa,
que
con ecos tembradores
dos meus amores che falan.
Mais
dime: ¿por que estás muda?,
di por que estás
solitaria,
di por que vives nos montes
cos paxariños
que cantan,
mentras ti choras e choras
ó pé
dun olmo sentada,
toda de loito cuberta,
toda cuberta
de lágrimas.
-Déixame
vivir nos montes,
déixame estar solitaria,
déixame
cos paxariños
que en derredor de min cantan.
Déixame
vestir de loito,
cuberta por tristes bágoas,
i
eco de homes non escoite
nin son de armoniosas arpas,
que eses sons de amor á vida
rompen as miñas
entrañas.
¡Si deles, galán, por sorte
doce
consolo arrancaras
para un dor que non ten cura,
para
un mal que non se acaba!
¡Si ó seu vibrar sonoroso
as tombas se levantaran
i o polvo que nelas mora
volto
a vivir se axitara!...
Mais, cala, galán...; non
toques
as soaves cordas dun arpa
que nin dá vida
ós que morren,
ni as tristes tombas levanta.
Cala,
galán, cos cantares
que con pasión de amor
cantas,
que os meus amores morreron
i aló antre
tombas me agardan.
Para min morreu a dicha,
morreu tamén
a esperanza,
cubreuse o seu de tristura
i a terra de
ásperas Prantas.
Déixame vivir nos montes,
déixame estar solitaria,
déixame vestir
de loito,
cuberta de amargas lágrimas.
Que a rula
que viudou,
xurou de non ser casada,
nin pousar en ramo
verde
nin beber da iaugua crara.
- I -
¿Que ten o mozo?
¡Ai!, ¿que terá?
Ponme agora unha cara de inverno,
despois na fiada, ¡sonrisas de tal!
Quer que baile con
el no muíño,
i aló pola vila, nin
fala quisais...
¿Que ten o mozo?
Pois... ¿que tera?
Unhas veces, canciño de
cego,
por onde en andare seguíndome vai,
nin hai
sitio donde en non atope
un Bras con cirolas i os zocos
na man.
¡Ai, que mociño!
¡Ai, que rapaz!
Noutro instante, ¡mirá que fachenda!...
atruxos que asombran ó mesmo lugar.
¡¡¡Brrr!!!,
parece que pasa soberbo,
mandando nos homes su real maxestá.
Mociño, ¿es tolo?
¡Ai!, ¿si o serás?
Eu non podo entender, meu amore,
que airiños te levan, que airiños te tran,
nin tampouco cal xeito te cadra,
tratándose, mozo,
do teu namorar.
¡Ai!, ¡Dios me libre
de ti, bon Bras!
Que no meu entender te acomparo,
ó mesiño de marzo marzal:
Pola mañán,
cariña de rosas;
pola tarde, cara de can.
¡Mala
xuntanza
facemos! ¡¡Ai!!
- II -
¿Que
di a meiguiña,
que di a traidora?
Corazón
que enloitado te crubes
cos negros desprezos que a falsa
che dona,
¿por que vives sofrindo por ela?,
¿por que,
namorado, de pena saloucas?
Si ela é bonita,
ela
é traidora.
Di, con mengua
de min, que non sabe
que airiños me viran, veleta
mal posta...
que cho digan, rapaza, os teus ollos,
que
agora me chaman, dempois me desbotan.
Que anque es bonita,
eres traidora.
Si unhas veces
amante che falo,
e si outras renego de ti... ¡pecadora!,
¿cales auguas repousan serenas,
si o vento que as manda
rebole antre as ondas?
E ti ben sabes
que es revoltosa.
Son canciño de cego en
quererte...
Tal bulra merece quen ama sin conta,
pois
cos zocos na man ou sin eles
ás portas do inferno
seguíndote fora.
Tal estou tolo,
tal es graciosa.
¡Que de marzo marzal teño
a cara!...
Quixais que así sea, mais ti, miña
xoia,
tamén es cal raiola de marzo,
que agora
descrube, que agora se entolda.
Iguales semos,
nena fermosa.
Castellanos de Castilla,
tratade ben ós gallegos,
cando van, van como rosas;
cando véná vén como negros.
-Cando foi, iba sorrindo;
cando veu,
viña morrendo
a luciña dos meus ollos,
o amantiño do meu peito.
Aquel
máis que neve branco,
aquel de dozuras cheio,
aquel por quen en vivía
e sin quen vivir non quero.
Foi a Castilla por pan,
e
saramagos lle deron;
déronlle fel por bebida,
peniñas por alimento.
Déronlle,
en fin, canto amargo
ten a vida no seu seo...
¡Castellanos,
castellanos,
tendes corazón de ferro!
¡Ai!, no meu corazonciño
xa non
pode haber contento,
que está de dolor ferido,
que está de loito cuberto.
Morreu
aquel que eu quería,
e para min n'hai consuelo:
solo hai para min, Castilla,
a mala lei que che teño.
Premita Dios, castellanos,
castellanos que aborrezo,
que antes os gallegos morran
que ir a pedirvos sustento.
Pois
tan mal corazón tendes,
secos fillos do deserto,
que si amargo pan vos ganan,
dádesllo envolto
en veneno.
Aló van, malpocadiños,
todos de esperanzas cheios,
e volven, ¡ai!, sin ventura,
con un caudal de desprezos.
Van
probes e tornan probes,
van sans e tornan enfermos,
que
anque eles son como rosas,
tratádelos como negros.
¡Castellanos de Castilla,
tendes corazón de aceiro,
alma como as penas dura,
e sin entrañas o peito!
En
trós de palla sentados,
sin fundamentos, soberbos,
pensás que os nosos filliños
para servirvos
naceron.
E nunca tan torpe idea,
tan criminal pensamento
coupo en máis fatuas cabezas
ni en máis fatuos sentimentos.
Que
Castilla e castellanos,
todos nun montón, a eito,
non valen o que unha herbiña
destes nosos campos
frescos.
Solo pezoñosas
charcas
detidas no ardente suelo,
tes, Castilla, que
humedezan
esos teos labios sedentos.
Que
o mar deixoute olvidada
e lonxe de ti correron
as brandas
auguas que traen
de prantas cen semilleiros.
Nin arbres que che den sombra,
nin sombra
que preste alento...
llanura e sempre llanura,
deserto
e sempre deserto...
Esto che
tocou, coitada,
por herencia no universo,
¡miserable
fanfarrona!...
triste heirencia foi por certo.
En verdad non hai, Castilla,
nada como
ti tan feio,
que aínda mellor que Castilla,
valera
decir inferno.
¿Por que aló
foches, meu ben?
¡Nunca tal houberas feito!
¡Trocar campiños
frolidos
por tristes campos sin rego!
¡Trocar
tan craras fontiñas,
ríos tan murmuradeiros
por seco polvo que nunca
mollan as bágoas do ceo!
Mais, ¡ai!, de onde a min te
foches
sin dor do meu sentimento,
i aló a vida
che quitaron,
aló a mortiña che deron.
Morreches, meu queridiño,
e para min n'hai consuelo,
que onde antes te vía,
agora
xa solo unha tomba vexo.
Triste
como a mesma noite,
farto de dolor o peito,
pídolle
a Dios que me mate,
porque xa vivir non quero.
Mais en tanto no me mata,
castellanos
que aborrezo,
hei, para vergonza vosa,
heivos de cantar
xemendo:
¡Castellanos de Castilla,
tratade ben ós gallegos;
cando van, van como rosas;
cando vén, vén como negros!
Ventura Ruiz Aguilera
A mi querido amigo D. Manuel Murguía.
- I -
Cuando la gaita gallega
el pobre gaitero toca,
no sé lo que me sucede
que el llanto a mis ojos brota.
Ver mefiguro a Galicia
bella, pensativa y sola,
como amada sin su amado,
como
reina sin corona.
Y aunque alegre danza entone
y dance
la turba loca,
la voz del grave instrumento
suéname
tan melancólica;
a mi alma revela tantas
desdichas,
penas tan hondas,
que no sé deciros
si canta o
si llora.
- II -
Recuérdame
aquellos cielos,
y aquellas dulces auroras,
y aquellas
verdes campiñas,
y el arrullo de sus tórtolas,
y aquellos lagos, y aquellas
montañas que al cielo
tocan,
todas llenas de perfumes,
vestidas deflores todas,
donde Dios abre su mano
y sus tesoros agota,
mas, ¡ay!,
como me recuerda
también que hay allí quien
dobla,
en medio de la abundancia,
al hambre lafrente
torva,
no acierto a deciros
si canta o si llora.
- III -
Suena, y cruzan por
mi espíritu
puras, risueñas y hermosas
las sombras de los cien puertos
de que Galicia es señora.
Y lentamente pasando,
como ciudades que flotan,
van
sus cien naves soberbias
al ronco son de las olas;
mas,
¡ay!, como en ellas veo,
con el oro de sus costas,
sus
tiernos hijos desnudos
que miran tristes a Europa,
pidiendo
su pan amargo
a la América remota,
no acierto
a deciros
si canta o si llora.
- IV -
¡Pobre Galicia!... Tus hijos
huyen de
ti o te los roban,
llenando de íntima pena
tus
entrañas amorosas.
Y como a parias malditos,
y
como a tribus de ilotas
que llevasen en el rostro
sello
de infamia o deshonra,
¡ay!, la patria los olvida,
la
patria los abandona,
y la miseria y la muerte
en su hogar
desierto moran.
Por eso, aunque en son de fiesta
la gaita
gallega se oiga,
no acierto a deciros
si canta o si llora.
- V -
¡Espera, Galicia,
espera!
Lleva la cruz que te agobia,
regando con sangre
y lágrimas
esa vía dolorosa.
¡Tendrás
sed!... Hiel y vinagre
te darán con mano pródiga,
y, con corona de espinas,
cetro de caña por mofa;
pero los tiempos se acercan,
y cuando suene tu hora,
feliz subirás y grande
a la cumbre de la gloria.
Hoy si la gaita gallega
el pobre gaitero toca,
no acierto
a deciros
si canta o si llora.
Resposta
Ao eminente poeta D. Ventura Ruiz de Aguilera.
- I -
Cando este cantar,
poeta,
na lira xemendo entonas,
non sei o que por
min pasa
que as lagrimiñas me afogan,
que ante
de min cruzar vexo
a Virgen-mártir que invocas,
cos pes cravados de espiñas
cas mans cubertas
de rosas.
En vano a gaita tocando
unha alborada de groria
sons polos aires espalla
que cán nas tembrantes
ondas.
En vano baila contenta
nas eiras a turba louca,
que aqueles sons, tal me afrixen,
cousas tan tristes
me contan,
que eu podo decirche:
Non canta, que chora.
- II -
Vexo contigo
estos ceos,
vexo estas brancas auroras,
vexo estes campos
froridos
donde se arrullan as pombas,
i estas montañas
xigantes
que aló cas nubes se tocan
cubertas de
verdes pinos
e de froliñas cheirosas.
Vexo esta
terra bendita
donde o ben de Dios rebota
e donde anxiños
hermosos
tecen brillantes coroas.
Mas, ¡ai!, como tamén
vexo
pasar macilentas sombras,
grilos de ferro arrastrando
antre sorrisas de mofa,
anque mimosa gaitiña
toque alborada de groria,
eu podo decirche:
Non canta,
que chora.
- III -
Falas,
i o meu pensamento
mira pasar temerosas
as sombras deses
cen portos
que ó pé das ondiñas moran,
e pouco a pouco marchando
fráxiles, tristes e
soias,
vagar as naves soberbas
aló nunha mar traidora.
I, ¡ai!, como nelas navegan
os fillos das nosas costas
con rumbo a América infanda
que a morte co pan
lles dona,
desnudos pedindo en vano
á patria misericordia,
anque contenta a gaitiña
o probe gaiteiro toca,
eu podo decirche:
Non canta, que chora.
- IV -
Probe Galicia, non debes
chamarte nunca
española,
que España de ti se olvida
cando
eres, ¡ai!, tan hermosa.
Cal si na infamia naceras,
torpe,
de ti se avergonza,
i a nai que un fillo despreza
nai
sin corazón se noma.
Naide por que te levantes
che alarga a man bondadosa;
naide os teus prantos erixuga,
i homilde choras e choras.
Galicia, ti non tes patria,
ti vives no mundo soia,
i a prole fecunda túa
se espalla en errantes hordas,
mentras triste e solitaria
tendida na verde alfombra
ó mar esperanzas pides,
de Dios a esperanza imploras.
Por eso anque en son de
festa
alegre á gaitiña se oia,
eu podo
decirche:
Non canta, que chora.
- V -
«Espera, Galicia, espera».
¡Canto este
grito consola!
Páguecho Dios, bon poeta,
mais
é unha esperanza louca;
que antes de que os tempos
cheguen
de dicha tan venturosa,
antes que Galicia suba
ca cruz que o seu lombo agobia
aquel difícil camiño
que ó pé dos abismos toca,
quisais, cansada
e sedenta,
quisais que de angustias morra.
Págueche
Dios, bon poeta,
esa esperanza de groria,
que de teu
peito surxindo,
á Virgen-mártir coroa,
i esta a recompensa sea
de amargas penas tan fondas.
Págueche este cantar triste
que as nosas tristezas
conta,
que soio ti... ¡ti entre tantos!,
das nosas mágoas
se acorda.
¡Dina voluntad dun xenio,
alma pura e xenerosa!
E cando a gaita gallega
aló nas Castillas oias,
ó teu corazón pergunta,
verás que
che di en resposta
que a gaita gallega:
Non canta, que
chora.
- I -
-Vente, rapasa,
vente, miniña,
vente a lavar
no pilón
da fontiña.
Vente, Minguiño,
Minguiño, vente;
douche si non
polo demo do
dente.
¡Que augua tan limpa!
¡Que rica frescura!
Vente a lavar
que é un primor,
criatura.
Válganos Dios,
que si auguiña n'houbera,
lama este corpo
mortal
se volvera.
Vinde a lavarvos,
andá lixeiriños,
a cara pirmeiro,
dimpois
os peíños.
¡Ai!,
¡que miniña!
¡Que nena preciosa!
dempois de lavada
parese unha rosa.
I este miniño
que teño no colo,
dempois de lavado
parece un
repolo.
¡Ai!, ¡que tan cuco!
¡Ai!, ¡que santiño!
Ven ós meus brazos
dareiche un biquiño.
¡Olliños
de groria!
¡Cariña de meiga!
¡Apértame
ben,
corazón de manteiga!
Corre,
corre
a que Antona te peite,
corre, daráche
unha cunca de leite.
Corre,
corre
a teu pai, Mariquiña,
que come cebola
con pan e sardiña.
- II -
-¡Válgate
Dios
que inda os figos son duros!
¡Mais, que fartiña
en estando maduros!
El e mais
eu
i a comadre de abaixo
hemos de ter
que alargar o
refaixo.
Rica figueira,
que
Dios te bendiga,
que hasme, abofé,
de fartar a
barriga.
¡Jei!, o dos ovos
que vas de camiño,
¿cantas duciñas
topache
no niño?
¡Unha no máis!
¡No me teño ca risa!
Ese éche un conto
que vai para a misa.
Dáme
acá seis,
que un fricol che faría,
que
ó mesmo rei
que envidiar lle daría.
Xa que non qués,
no camiño
che colla
vento de vira
cun saco de molla.
- III -
-¡Turra, turra,
Xan,
pola burra!
Mira que Pedro
a cadela che apurra.
¡Ai, desdichada
de min, que a vexo
fincarche o colmillo
no triste pelexo!
¡Diancre
de Xan
que non corre nin toa!
Ben haia, amén,
quen os ósos che roa.
¡Churras!,
¡churras!
¡Churriñas!, ¡churras!
Cas-qui-tó,
que escorrenta-las burras.
Pica,
pica,
suriña, pica,
lévalle un gran
ó
teu fillo na bica.
Marcha, can,
a ladrar ó palleiro,
¡sei que che agrada
o demoro
do cheiro!
¡Vaiche co can,
que o peixiño lle gusta!
Mais a teu dono
o diñeiro
lle custa.
¡Gachi!, ¡gachi!
¡Que dencho de gato!
¡Como se farta
no prebe do prato!
¡Inda reventes,
larpeiro rabudo!
¡Que inda na gorxa
che aperten un nudo!
Truca,
perico,
no gato rabelo
hastra deixalo
quedar sin un
pelo.
Que eu, si outra vez
o camiño me atranca,
hei de romperlle
no lombo
unha tranca.
¡Malo daquel
que non sabe de misa,
nin entra na igrexia
nin gasta
camisa!
¡Ai!, que galiña
saltou no valado!
¡Sei que quer vir
a comer de prestado!
Isca de ahí,
galiña
maldita,
isca de ahí,
non me mate-la Pita.
Isca de ahí,
galiña ladrona,
isca de ahí
pra cás túa dona.
Cando a luniña aparece
i o sol nos mares se esconde,
todo é silencio nos
campos,
todo na ribeira dorme.
Quedan as veigas sin xente,
sin ovelliñas os montes,
a fonte sin rosas vivas,
os árbores sin cantores.
Medroso o vento que pasa
os pinos xigantes move,
i á voz que levanta triste,
outra máis triste responde.
Son as campanas que
tocan,
que tocan en sons de morte,
i ó corazón
din: N'olvides
ós que para sempre dormen.
¡Que triste! ¡Que hora tan triste
aquela
en que o sol se esconde,
en que as estrelliñas pálidas
tímidamente relosen!
Aló as montañas
confusas
de espesas niebras se croben,
i a casa branca
en que el vive
en sombra espesa se envolve.
En vano miro
e máis miro,
que os velos da negra noite
entre
ela i os meus olliños
traidoramente se poñen.
¿Que fas ti mentras, meu ben?
Dime
donde estás, en donde,
que te aspero e nunca chegas,
que te chamo e non respondes.
¿Morreches, meu queridiño?
¿O mar sin fondo tragoute?
¿Leváronte as ondas
feras
ou te perdeches nos montes?
Vou perguntando ós
airiños,
vou perguntando ós pastores,
ás
verdes ondas pergunto
e ninguén ¡ai! me responde.
Os aires mudiños pasan,
os pastoriños non
me oien,
i as xordas ondas fervendo
contra os penedos
se rompen.
Mais ti non morreche,
ingrato,
nin te perdeches nos montes;
ti quisais mentras
que eu peno,
dos meus pesares te goces.
¡Coitada de min!
¡Coitada!
Que este meu peitiño nobre
foi para
ti deble xunco
que ó menor vento se torce.
¡I
en recompensa ti olvídasme!
Dasme fel, e dasme a
morte...
¡Que este é o pago, desdichada,
que á
que ben quer dan os homes!
Mais ¡que importa! ben te quixen...
Querreite sempre... Así cómpre
a quen con
grande firmesa,
vidiña i alma entregouche.
Ahí
tes o meu corazón,
si o queres matar ben podes,
pero como estás ti dentro,
tamén si ti
o matas, morres.
- I -
Si a vernos, Marica,
nantronte viñeras
á festa do Seixo na
beira do mar,
ti riras, Marica, cal nunca te riches
debaixo
dos pinos do verde pinar.
Á
sombra dos pinos, Marica, ¡que cousas
chistosas pasaron!,
¡que rir toleirón!
Relouca de arriba, relouca de
abaixo,
iñamos, viñamos i o bombo... ¡pon!....
¡pon!
As cóchegas brandas,
as loitas alegres,
os berros, os brincos, os contos sin
fel,
todiños peneques, alegres todiños....
I a nosa señora detrás do tonel.
- II -
¡Coitada!, ¡que festa
brandida perdeche!...
Cantaras, beberas, dormiras, i así
nun feixe miraras rolar xuntamente
mociños e vellos
de aquí para alí.
Coa
vista trubada, cos ollos dormentes,
sorrindo, comendo,
pifando e aínda máis,
¡que apertos, que olladas
tan chuscas trocaban
as nenas de xenio cos mozos de Cais!
Debaixo dos ricos pareauguas
de seda
que abertos formaban tamaño rodel,
todiños
chispados, ¡que cousas decían!
I a nosa señora
detrás do tonel.
- III -
Mais
ela decote tan grave e soberba,
tan fina de oído,
tan curta de mans,
xordiña quedara, falando por
sete,
con probes e ricos, con porcos e cans.
Meu amo folgado de tanta largueza,
que
n'era costume na dona tal ver,
tamén ¡miña
xoia! saltando da burra,
¡pin!, ¡pan!, río arriba
botouse a correr.
I a dona sorría
con ollo entraberto,
comendo castañas e viño
con mel...
¡Que festa, Marica!... Todiños peneques...
I a nosa señora detrás do tonel.
Como chove miudiño,
como miudiño chove;
como chove miudiño
pola banda de Laíño,
pola banda de Lestrove.
¡Como a triste branca nube
truba o sol que inquieto aluma,
cal o crube i o descrube,
pasa, torna, volve e sube,
enrisada branca pruma!
Xa, dempois, lonxe espallada
polos
aires fuxitivos,
desteñida, sombrisada,
nos espazos
desatada,
cae brillando en raios vivos.
Misteriosa
regadeira
fino orballo no chan pousa
con feitiña
curvadeira,
remollando na ribeira
frol por frol, chousa
por chousa.
Semellando leve
gasa
que sotil o vento move,
en frotantes ondas pasa
refrescando canto abrasa,
o que o sol ardente crobe.
¡Como chove miudiño
polas veigas de Campaña!
¡Cal se enxugan de camiño
os herbales de Laíño!
¡Como a Ponte en
sol se baña!
Para Caldas
todo é escuro,
ceo azul lose na Adina,
trasparente,
limpo e puro;
da Arretén no monte duro
nube corre
pelegrina.
Triste vai, que á
terra toca
xa cos pés de branca neve,
xa ca fina
fresca boca;
triste vai, que ós ceos invoca
i
a bicar o chan se atreve.
Triste
vai cando se abate
vaporosa, soia e muda,
cando maina
as alas bate
como un corazón que late
ferido por
pena ruda.
Tal maxino a sombra
triste
de mi maa, soia vagando
nas esferas onde existe;
que ir á groria se resiste,
polos que quixo agardando.
Vexo o Souto en parda sombra
envolvendo o seu ramaxe,
que por bon, do Rei se nombra,
donde fero o vento asombra,
roxe e estala de coraxe.
I o Palacio, serio e grave,
¡canto en pura luz se baña!
Tal parés pesada
nave
que volver ó mar non sabe,
se encallou na
fresca braña.
Vexo Valga
á beira hermosa
dun camiño todo prata,
casta virxe candorosa,
sentadiña en chan de rosa,
vestidiña de escalrata.
A
San Lois vexo brillando
bañado por tintas puras,
sol e sombras amostrando,
en reposo contemprando
montes,
auguas e verduras.
I a Padrón,
ponliña verde,
fada branca ó pé dun
río,
froita en frol da que eu quixerde,
lonxe
miro que se perde
baixo un manto de resío.
¡Que inchadiña branca vela
antre
os millos corre soa,
misteriosa pura estrela!
Dille o
vento en torno dela:
«Palomiña, ¡voa!, ¡voa!».
Faille arrolo a branda ría
cun remanso mormuxante,
que nás da arboleda umbría
baixo un toldo de alegría,
ó calor dun
sol amante.
¡Sol de Italia,
sol de amore...!
¿Ti paisax mellor alumas?
¿Ti máis
rosas, máis verdore,
mellor ceu, máis soave
core
ves do golfo antre as espumas?
¡Sol
de Italia, eu non sospiro
por sentirte ardente raio!
Que outro sol temprado miro;
docemente aquí respiro
nun perene, eterno maio.
Nesta
terra tal encanto
se respira... Triste ou probe,
rico
ou farto de querbanto,
¡se encariña nela tanto
quen baixo o seu ceu se crobe!...
Os
que son nela nacidos,
os que son dela mimados,
lonxe
dela están doridos
porque van de amor feridos
por quen fono amamantados.
Polos
fillos a nai tira,
xorda, triste, plañideira,
xeme, chora, e mais sospira,
e non para, hastra que os
mira
ben chegar por derradeira.
¡Probe
nai, canto te quero!
¡Nai tamén, ¡ai!, da nai miña!
O teu chan de amor prefiero,
a canto hai grande ou severo
en toda a terra xuntiña.
¿Como
non si ora estou vendo,
nun paisax de prata e rosas,
canto a vida foi querendo,
cos meus ollos remexendo
memoriñas
cariñosas?
¡Bosques,
casa, sepulturas,
campanarios e campanas
con sons vagos
de dozuras
que despertan, ¡ai!, ternuras
que en jamáis
podrán ser vanas!
Elas
fono as que tocaron
cando os meus alí naceron;
elas fono as que choraron,
elas fono as que dobraron
cando os meus avós morreron.
Elas
fono as que alegriñas
me chamaban mainamente
nas
douradas mañanciñas,
de mi maa cas cantiguiñas
i os biquiños xuntamente.
Inda
vexo onde xogaba
cas meniñas que eu quería,
o enxidiño onde folgaba,
os rosales que coidaba
i a fontiña onde bebía.
Vexo
a rúa solitaria
que en paz baña un sol sereno,
sin que a trube man contraria,
igual sempre, nunca varia,
veiga llana en campo ameno.
E
tamén vexo enloitada
da Arretén a casa nobre,
donde a miña nai foi nada,
cal viudiña
abandonada
que cai triste ó pé dun robre.
Alí está, sombra
perdida,
vos sin son, corpo sin alma,
amazona mal ferida
que ó sentir que perde a vida
se adormece en xorda
calma.
Casa grande lle chamaban
noutro tempo venturoso,
cando os probes a improraban,
e fartiños se quentaban
ó seu lume cariñoso.
Casa grande, cando un santo
venerable cabaleiro2
con tranquilo, nobre encanto,
baixo
os priegues do seu manto
cobexaba ó perdioseiro.
Cando os cantos na capilla
da Gran casa resoaban
con fervor e fe sensilla,
rico
fruto da semilla
que os varóns santos sembraban.
Ora todo silensioso
causa
alí medo e pavura,
mora esprito temeroso
nos salóns
onde o reposo
fixo un niño ca tristura.
Risas, cantos, armonía,
brandas
músicas, contento,
festas, dansas, alegría,
se trocou na triste e fría,
xorda vos do forte
vento.
No gran patio as herbas
crecen
vigorosas sin coidado,
i as silveiras que frorecen
no seu tempo fruto ofrecen
ós meniños sazonado.
I ante aquel silencio mudo
que a trubar naide alí chega,
antre aquel ¡xa fun! tan rudo,
vese inteiro un nobre escudo
que a desir non
son se nega.
Craros timbres
mostra ufano
cun soberbo casco airoso...
mais detrás
dun son tan vano
vese o probe orgullo humano,
homillado
e polvoroso.
Tras da calada
visera,
que hai uns ollos feridores
que nos miran, se
dixera;
que nons din: todo é quimera
neste mundo
de dolores.
¡Casa grande!, ¡triste
casa!,
quen de aquí tan soia miro
parda, escura,
triste masa,
¡casa grande!, pasa, pasa...
Ti xa n'es
más que un sospiro.
Meus
avós, ¡ai!, xa morreron,
os demais te abandonaron,
os teus lustros pereceron,
i os que millor te quixeron,
tamén de ti se apartaron.
Mes
tras mes, pedra tras pedra,
ti te irás desmoronando
ceñida por sintas de hedra,
mentras que outra
forte medra,
que así o mundo vai rolando.
¡Mais que lus, que colorido
nos espazos
se dilata!
Luce o sol descolorido
i arco de iris xa nacido
longa sinta se desata.
Como
chove miudiño,
como miudiño chove;
como
chove miudiño
pola banda de Laíño,
pola banda de Lestrove.
Miña Santa Margarida,
¿con quen te hei de comparare?
Coma ti non vin ningunha,
nin na terra nin no mare.
Coma
ti, Santa bendita,
tan garrida e tan presiosa,
nin brilou
ningunha estrela,
nin se abreu ningunha rosa.
Nin luceiro, nin diamante,
nin luniña
trasparente,
luz verteu máis cariñosa
que
o teu rostro relucente.
Nin
as froles do xílmendro,
nin a rosa purpurina,
nin as neves da montaña,
nin fulgor da mañanciña;
nin alegre sol dourado,
nin
corrente de augua pura,
miña Santa Margarida,
che asemella en hermosura.
¿Con
quen te hei de comparare,
miña Santa Margarida,
si ti foche anxel de amore
polos anxes escollida?
Solo a Virxe é máis hermosa
que eres ti, bendita Santa,
i o teu rostro pelegrino
ó temido demo espanta.
De
ti vivo namorada,
en ti penso con fervore,
que eu ben
sei que che contenta
este puro e santo amore.
¡Quen poidera...! ¡Quen poidera
xunta
ti vivir segura,
manantial que mel derrama,
pura fonte
de ternura!
Onda ti, lonxe do
mundo,
tan feliz me acobexara
que en jamáis o
pracer vano
este meu mirar tornara.
Que
no monte onda ti moras
tan bon aire se respira,
que o
que máis do mundo foxe
solo alí por Dios
suspira.
Miña Santa Margarida,
miña Margarida santa,
tendes a casa no monte,
donde o paxariño canta.
Alborada3
- I -
Vaite noi-
te-vai fuxin-
do-Vente auro-
ra-vente abrin-
do-co
teu ros-
tro-que sorrin-
do-¡¡¡a sombra espanta!!!
¡Canta,
paxariño can-
ta-de ponliña en pon-
la-que o sol se levan-
ta-polo monte ver-
de-polo verde mon-
te-alegrando as
her-
bas-alegrando as fon-
tes!...
¡Canta,
paxariño alegre,
canta!
Canta porque o millo medre.
¡Canta!
Canta porque a luz te escoite.
¡Canta!
Canta
que fuxeu a noite.
Noite
escura
logo ven,
e moito dura
co seu manto
de tristura,
con meigallos
e temores,
agoreira
de dolores,
agarimo
de pesares,
cubridora
en todo mal,
¡sal!...
Que a auroriña
o ceu colora
cuns arbores
que namora,
cun sembrante
de ouro e
prata
teñidiño
de escalrata.
Cuns vestidos
de diamante
que lle borda
o sol amante
antre as ondas
de cristal.
¡Sal!
Señora
en todo mal,
que o sol
xa brila
nas cunchiñas
do areal,
que a luz
do día
viste a terra de
alegría,
que o sol
derrete con amor a escarcha
fría.
- II -
Branca
auro-
ra-ven chegan-
do-i ás porti-
ñas-vai
chaman-
do-dos que dor-
men-esperan-
do-¡o teu folgor!...
Cor...
de alba hermosa
lles
estende
nos vidriños
cariñosa,
donde
o sol
tamén suspende,
cando aló
no mar
se tende
de fogax
larada viva,
dempois leve,
fuxitiva,
triste, vago
resprandor.
Cantor
dos aires,
paxariño alegre,
canta,
canta porque
o millo medre.
Cantor
da aurora,
alegre namorado,
ás meniñas dille
que xa sal o sol dourado;
que o gaiteiro,
ben lavado,
ben vestido,
ben peitado,
da gaitiña
acompañado
¡á porta está!...
Xa!...
Se
espricando
que te esprica,
repinica,
repinica
na
alborada
ben amada
das meniñas
cantadeiras,
bailadoras,
rebuldeiras;
das velliñas
alegriñas,
das que saben
ben ruar.
¡Arriba
todas, rapaciñas do lugar!,
que o sol
i a aurora
xa vos vén a dispertar.
¡Arriba!
¡Arriba, toleirona
mocidad!,
que atru-
xaremos-cantaremos o ¡¡¡ala...lá!!!...
Eu cantar, cantar, cantei,
a grasia non era moita,
que nunca (delo me pesa)
fun
eu meniña grasiosa.
Cantei como mal sabía
dándolle reviravoltas,
cal fan aqués que
non saben
direitamente unha cousa.
Pero dempois paseniño,
i un pouco máis alto agora,
fun botando as miñas
cántigas
como quen non quer a cousa.
Eu ben quixera,
é verdade,
que máis boniteiras foran;
eu
ben quixera que nelas
bailase o sol cas palomas,
as brandas
auguas ca luz
i os aires mainos cas rosas;
que nelas
craras se visen
a espuma das verdes ondas,
do ceu as
brancas estrelas,
da terra as prantas hermosas,
as niebras
de cor sombriso
que aló nas montañas rolan,
os berros do triste moucho,
as campaniñas que
dobran,
a primadera que ríe
i os paxariños
que voan.
Canta que te canta, mentras
os corazóns
tristes choran.
Esto e inda máis, eu quixera
desir
con lengua grasiosa;
mais donde a grasia me falta
o sentimiento
me sobra,
anque este tampouco abasta
para espricar certas
cousas,
que a veces por fora un canta
mentras que por
dentro un chora.
Non me espriquei cal quixera
pois son
de espricansa pouca;
si grasia en cantar non teño
o amor da patria me afoga.
Eu cantar, cantar, cantei,
a grasia non era moita.
¡Mais que faser, desdichada,
si non nacín máis grasiosa!
Sábado á noite
Marica pilla a roca.
-Ña
muller, pilla esa roca
e déixate de ir á
misa,
pensa que non tés camisa
e fía unha
mazaroca.
-Luns das almas, meu homiño,
déixame garda-lo día;
se eu fiare, ¿que
diría
no outro mundo meu paiciño?
Pois...
martes de San Antonio
tampouco hei de traballare,
pra
que o santo me librare
das tentazós do demonio.
Miércoles... ¡Non digo eu!
O home de Nosa Señora,
San Xusé... de fiar hora
non me quisera no ceu.
¡E xueves...! N-hai que falar:
¡Santísimo Sacramento!
Con todo comedimento
o dia che hei de gardar.
¡I o viernes! ¿Recordazón
da agonía de
Xesús?
Pasareino ó pé da crus,
maxinando
na Pasión.
E ti, benaventurado
sábado da
Virxen santa,
quen túa festa crebanta
debe estar
excomungado.
Mais, dende as doce hastra a unha
antre
o sábado e o domingo,
tráeme acá esa
roca, Mingo,
que esa n-é falta ningunha.
¡Se viras
como o resío
me entra por antre os farrapos!
Acóchame
co ese trapos,
que estou tembrando de frío.
-Non
vexo trapos nin toldo
con que te poida tapare,
arrímate
o pé do lare
ou métete antre o rescoldo.
-Seica teño calentura...
¡Bruu!, seica vou morrere.
-Non te afrixas, ña mullere,
que che irei cata-lo
cura.
-Mais quisera un cubirtore;
sinto callofríos...
tantos...
-Pois que te cochen os santos,
que n-hai cuberta
millore.
Folgaches noites e dias
só por ilos a
bicare,
e débenche hora cochare
nas túas
postrimeirías.
Deste
modo Xan sin Terra
coa súa muller falaba,
cando
ven que se quedaba,
¡malpocado!, feita terra;
e cuns
codesos tapándolle
o triste coiro desnudo,
díxolle
entonces (eu dudo
si chorando, si cantándolle):
Ei ti, miña gardadora
dos días
santos e das festas,
¡como che relosen hora
as carnes
por antre as xestas!
- 37 -
-Compadre, desque un vai vello
o mesmo sol lle fai frío,
cada regueiro élle
un río,
un boi cada escarabello.
Pésame
o lombo que pasma,
pero que inda Dios me leve
¡se é
que non teño unha sede
que me fai volve-la iasma!
E ben, xa que estamos preto
de ña casa... ¡Compadriño,
vinde proba-lo meu viño
e botaremos un neto!...
-¡Entra ti diante! -¡Non! -Si.
Ti que és máis
vello. -¡Cal mentes!
-Pois que cho digan os dentes.
-Teño
máis moas que ti.
Mais entrémo-los dous xuntos
e acabouse o del-con-dela;
mide seis netos, Manoela,
que traio enxóito-los untos;
enche o xerro do
canteiro,
e non enchas co da Ulla
que é tan sóo
pra meter bulla
senón co aquel do Ribeiro.
¡Coló, coló! -Ben nos preste,
porque sin
estos consolos
andivéramos máis solos
os
vellos do que anda a peste.
-¡Ten un piquiño! -¡Que
noria!
Con pique ou non, compadriño,
dempois de
Dios, ¡viva o viño!
-¿E haberá viño
na groria?
¡Coló, coló! -¡Cousa boa!
¡Cólase
como xarabe!
-Meu compadre, o que ben sabe
corre sin
trigo nin broa.
-O viño de quente pasa,
mais é
mellor o que eu teño.
-¿Como que? -A probalo, deño,
vas vir hora á miña casa.
-Eso pouco a
pouco, amigo.
¡Mellor que o meu non o paso!
-Pois botemos
outro vaso
e veno a probar conmigo.
-Dis ben. ¡Ñas
pernas... arriba!
Peito xa estás calentado;
podemos
un punteado
bailar cun pé nunha criba.
-Que non
che me leve o deño...
¿El andamos ou n-andamos?
Unha vez paréz que vamos
i outras maxino que veño.
-Déixate de eso, Farruco,
que eu vou coma unha
pedrada,
e inda así nesta escampada
seica oirei
canta-lo cuco.
-Nono penses que abofellas
xa á
miña porta chegamos,
mais ten tino, porque entramos
no cortollo das ovellas.
-¡Mentes...; eu vou indo a fío
cara a bodega, larpeiro!
-Mais déixame entrar
primeiro,
que me fai mal o resío.
-Vállame
Santa Lusía...
Todo o vexo tan trubado;
dime aquí,
de reservado:
¿É de noite ou é de día?
-¡Se o sei que bote máis canas!
Pero, en secreto
cho digo,
deste non ver, meu amigo,
deben ter culpa as
pestanas.
Ora séntate e bebamos;
¡teño
unha sede!... -¡Eh!, ¿qué tal?
-Se non me fixese
mal...
-¡Mal! ¿Tan fortes coma estamos?
Sabe que gorecha...
pois
¿Esprícome...? -¡Por sabido!
-O bebido, vai
bebido
e se un quer máis... hastra Angrois.
-¡É
que este teu viño!, ¡deño!...
É do
que un pode beber
pero, compadre, a meu ver
éche
mellor o que eu teño.
-¡N-é verdá
eso!... -¿Que non?
Tornas hora a vir conmigo
e disme,
se és meu amigo,
se non é moito más
bon.
-¡Poida!...; mais á túa bodega
dime
cando chegaremos,
teño una sede dos demos...
E
mais penso que lostrega.
-O que hai, meu compañeiriño,
non son lóstregos nin rollos;
é que tes
lume nos ollos
e a gorxa pídeche viño.
¡Ei!, move esos pés lixeiro,
que estamos ó
pé da pipa,
e bebe, que di Filipa
que a sede avolve
o calleiro.
-¡Jeén...! Dio-lo pague que é
forte;
bebín canto me botache;
tés un viño
que... carache,
fai resucita-la morte.
-¿E logo si? ¡Ña,
que deño!
Nin o dun padre benito.
-¡É bon,
mais o dito, dito:
Inda é mellor o que eu teño!
E indo e vindo no camiño
tanto os compadres bebeno
que nunca en xamás volveno
a probar augua nin
vino.
Co ventre como unha uva
tras de tanta e tanta proba,
levánonos para a cova
dende o mesmo pé
da cuba.