Ut autem manifestius appareret quid in hac odiosa perfidia improbari deberet, et unde, aut quo ordine hoc pertractari valeret, consequens erat ut huiusmodi errores in principio scriberentur, et motiva eorum, qui hanc ipsam gentem impugnare contendunt, ut exinde illucesceret clarius quid veritatis aut falsitatis contineret quodlibet dictorum eorum. Sed quoniam, ut statim patebit, in partes duas dividendus est liber, et earum quelibet pars, per se separata, subsistet, et volumen quodammodo distinctum requiret, ideo consultius modo et ordini erit, ut in qualibet parte solummodo illa argumenta separata scribantur, que contra illam nituntur, et eandem partem impugnare videntur. Amplius autem, cum in unaquaque parte pro digerenda materia, ac pro inferendo et concludendo proposito, processus ipse distendatur abunde, consequens erit ut dicta argumenta cuiuslibet partis, scribantur in fine processus eiusdem, statimque argumentis conscriptis continue sequentur responsiones pro eisdem, ac integre solutiones, que, ex serie transacti processus, elici poterunt competentius, et fortius dissolvere huiusmodi invidiosas tendiculas, ac lividas obiectiones. Nam si argumenta in ipsa libri fronte fuissent scripta, responsiones vero prope finem scriberentur in calce, non facile quispiam intelligeret, propter magnam distantiam, que vel qualis solutionis responsio adaptaretur vel conveniret cuilibet argumento. Sed et quod magis etiam urgere videtur, in promptu subministraretur detractionis occasio, et offerretur scandalum his qui livore vel odio perurgentur et laborant in huiusmodi negotio, cum perlectis argumentis, ac persuaso, quo ipsi sunt affecti, proposito, minimo e vicino apparerent responsiones contrarie, cum tantum distarent ab invicem, quantum solent distare pedes a capite; quam quidem oblatam errandi occasionem, aliqui forte libenter acciperent, immo etiam quererent et confingerent; nam occasionem querit, qui ab amico vult recedere (Proverbiorum, 18). Unde et consequenter ego ipse, qui pro pace, pro iustitia et equitate, ac pro evangelica veritate et unanimi et concordi christiana communione, inter utrosque assurgere videor, offendiculum, quod absit, infirmis ponerem in principio, et dum scandalum propulsare contendo, scandali causam afferrem his, qui libenter illam exciperent, ac sic apud Dominum et homines reus exsisterem, dicente lege: (Exodi, 21): Si quis aperuerit cisternam, et foderit, et non operuerit eam, cecideritque bos vel asinus in eam, dominus cisterne reddet pretium iumentorum. Hec autem ideo provida consideratione premitto, ne quisquam existimet me subterfugere velle contraria argumenta, que urgere videntur hanc ipsam presentem materiam, dum ipsa pretereo, velut quodam simulato silentio. Scribentur tamen, disponente Deo, huius prime partis argumenta, 45 capitulo, pro fine tractatus, digesto iam primo totius materie discursu, ibique requirat quicumque ipsa eadem invisere desiderat. Nec solum ea que adversarii pro suo fundamento adducunt, verum etiam ea que quoquo modo adducere possunt, quantum mihi videbitur, ibidem scribentur, ut nulli eorum locus obiiciendi supersit, quo possit predictum errorem, saltem colorata obiectione, defendere; statimque subiungam, Domino annuente, responsiones et solutiones huiusmodi omnium obiectionum. Secunde vero partis argumenta scribentur, Domino disponente, in fine eiusdem partis secunde, statimque, sicut et in prima parte, subiicientur responsiones contra eadem. Et sic, amputatis radicitus dictis argumentis et causis errorum, securi evangelica ad radicem huius inutilis arbustule merito apponenda, neccesse erit cadere eos, qui talibus ramusculis, velut baculo arundineo et cassato, videbantur inniti. Ac sic ego reus legis, argui non potero, cum statim aperiendo huiusmodi argumentorum cisternam, eandem respondendo, iuxta legis preceptum, contegam et cooperiam. Veruntamen, ut sequentis processus viam et modum aperire valeat a principio divisus ac ordinatus stilus, licitum nunc in capite erit inscribere generaliter et in superficie, quid adversarii in huiusmodi schismate sentiant, quidve concludere intendant, ac deinde conectere eorum motiva, saltem in genere, quibus ad impugnandum hanc gentem principaliter videntur moveri. Dissensio autem ista hoc continet in summa, quod, scilicet, illi, qui fuerunt ex iudaismo conversi, debent iusto iudicio a ceteris fidelibus minorari, et in pluribus quodammodo subiici et conculcari, ad que probanda et impune defendenda, duplici ex parte se putant posse fulciri: primo quidem ex peccatis suorum parentum, qui Christum Iesum nostrum gloriosissimum redemptorem occidentes crucifixerunt, per manus gentilium; necnon ex lege atque evangelii maledictione, que hac ex causa eosdem directe videtur impetere; secundo vero ex eorum culpandis operibus et demeritis, quia, ut dicunt, prout communiter, in eisdem non apparent signa vere credulitatis et fidei Christi, ab eis recepte, neque in verbis et confessione, neque in operibus et conversatione. Ad que omnia adstruenda et sustinenda, auctoritates ex lege et evangelio et aliis ecclesiasticis scripturis, ac ex canonicis et civilibus institutis, nituntur adducere, necnon etiam rationes ac factorum evidentes experientias pro huiusmodi confirmatione in medium laborant proferre, sicut, prout iam dictum est, in fine cuiuslibet partis latius habet scribi.
Hec sunt que, in summa, ab adversariis obiiciuntur, aut obiici poterunt, in querelam et odium eorum, qui ex iudaismo ad Christi fidem venerunt, aut, si qua alia forte obiicienda supersunt, ad hec que nunc generaliter obiecta sunt, et ad ea que specialius dicentur in posterum, totaliter reducuntur, taliter ut, istis solutis, facile solvantur et illa, quia per se separata ab his que dicta sunt et dicentur, non obtinent pondus questionis alicuius. Ex his ergo conmoti in cordibus suis, aut, quod verius est, ex inordinato zelo amaritudinis et rancoris, gentem hanc odisse gloriantur, convitiis et opprobriis eam, quantum possibile eis datus, lacessere delectantur, eos apostatas, christianos fictos et Iudeos occultos, incusare contendunt, et quod familiarius his omnibus dicere solent eosdem conversos et erraticios, superbo ore ignominiose acclamare non metuunt, ac in tantum eorum vesania processit in publicum, quod concitato vulgo, ut solet more lymphantis aque moveri, nescio quo damnabili strepitu, impetum faciant unanimiter in eos, tanquam in infideles et obstinatissimos inimicos, eos depredantes et plagis et verberibus afficientes, immo in atrocissimam mortem miserabiliter concludentes, ut pridem nondum anno transacto, in pluribus civitatibus, villis et locis huius nostri regni, ipso adhuc eorum sanguine, que effusus est, de terra clamante, contigisse probatur. Cum igitur ea, que pro eorum parte adducta sunt et adducentur in fine, veritatis falce, Deo dante, resecata monstravero, aut si qua vitia in eorum moribus sint, sicut in aliis hominibus esse solent, quia nemo sine crimine vivit, illa tamen benevolo animo in spiritu lenitatis et dulcedine caritatis, ex lege evangelica corrigenda esse probavero, manente semper circa utrosque eadem gratia, communitate et amore, quo nos omnes dilexit, et ad invicem diligi precepit, ille qui, ut nos redimeret, et in unum congregaret, iniquitates et peccata omnium perferre dignatus est in corpore suo super lignun, patiens usque ad crucis opprobrium; cum hec, inquam, declaravero, in cordibus horum hominun impugnntium, sola manebit amaritudo, rancor et odium, ex quibus de cetero convincentur moveri, si in hac sua damnabili opinione perdurare voluerint, cum reliqua omnia, quibus videbantur inniti, penitus amputata esse, clara luce videbunt; sed antequam huius materie processus continuato ordine in stilo procedat, non silentio pretereundum arbitror quod iste error non qualiscunque, sed maximus in christiana religione censetur, ut puta, qui discordias seminat inter fratres, quos Christus tanto amore sociavit, ut pacem eis omnibus, dico fidelibus suis, et nascendo et vivendo et moriendo nuntiaret, et eandem celos ultimo ascendendo, velut singulare munus, et illius patrie celestis insigne, quasi pro singulari hereditate ab eisdem omnibus possideri mandaret, in tantum ut, eadem relicta, sui discipuli esse non possent, ut habetur Ioannis, 13: In hoc cognoscent omnes quia mei discipuli estis, si dilectionem habueritis ad invicem; et inde est quod non cuicunque peccanti, sed Iude, perditissimo comparatur, qui in huiusmodi inciderit laqueum, ut discordias seminet inter fratres, aut falsitatem astruat sub titulo veritatis, ut habetur in sacro canone, 11, questione 3, Abiit, ubi sic dicitur: Abiit Judas ad summos sacerdotes, et constituerunt ei pecuniam se daturos; et multi hodie Iude scelus, quia Dominum ac magistrum Deumque suum pecunia vendidit, velut inmane et nefarium exhorrent, nec tamen cavent, nam, cum pro muneribus falsum contra quemlibet testimonium dicunt, profecto, quia veritatem pro pecunia negant, Dominum pecunia vendunt; ipse enim dixit: ego sum veritas; cum societatem fraternitatis aliqua discordie peste commaculant, Dominum produnt, quia Deus caritas est; qui ergo caritatis et veritatis iussa spernunt, Dominum utique, qui caritas est et veritas, produnt; maxime cum non infirmitate vel ignorantia peccant, sed in similitudine Iude querunt opportunitatem, qualiter arbitris absentibus, mendacio veritatem et virtutem crimine mutent. Hec ibi. Si igitur, qui inter quoscunque etiam numero paucos fratres, discordias seminat, et quamcunque abnegat veritatem, Iude proditoris scelere, condemnatur a patribus. Quid mereri putabimus, qui per medium totam secat Ecclesiam, et damnabili contentione dividere eam nititur in duas partes penitus discordantes, et quasi de medio tollere et confringere ipsum gloriosissimum Iesum, lapidem angularem, qui factus est nobis omnibus in caput anguli, ut nos in semetipso connecteret et coniungeret, ac per hoc totius sue sacratissime legis, que nil aliud acclamat quam amorem, pacem, caritatem, amaro quodam zelo damnate iustitie, moliuntur corrumpere veritatem? Certe, ipsis dominice sacratissime passionis lictoribus se comprobant isti fore crudeliores, quia isti inconsutilem eius vestem, que proculdubio significat caritatem, gladio dividere gloriantur, quam illi integram conservarunt. In quo Christo iam passo, super dolorem vulnerum suorum, addidisse probantur, ut sic cum Apostolo, ea que desunt passionum Christi, Ecclesia adimpleat in corpore suo; presertim, quia secundum quod noster gloriosus pater Hieronymus refert, Singuli omnia que circa Dominum in passione sua gesta sunt, quanvis gentiles, aut Iudei, vel quicunque fecerunt, alia quidem mente fecerunt; nobis tamen credentibus, mystica fuerunt sacramenta: quatuor ergo partes, quibus inter se Domini vestimenta milites diviserunt, conversionem significabant omnium gentium, que a quatuor partibus mundi venire debebant ad Christum, et fidem eius recipere; tunica vero inconsutilis, quam non diviserunt milites, eandem integram reservantes, caritatem aignificabat, et unanimen dilectionem omnium fidelium christianorum, undecunque ad fidem advenientium, quam nullus eorum debet dividere, sed Christo semper integram reservare; unde, super illud Ioannis, 19: Milites ergo, cum crucifixissent eum, acceperunt vestimenta eius, et fecerunt quatuor partes, unicuique militi partem, et tunicam; erat autem tunica inconsutilis, desuper contexta per totum. Dixerunt ergo ad invicem: non scindamus eam, sed sortiamur de illa, cuius sit, dicit sic Augustinus, Homilia 118 super Ioannem: ¨Queret forte aliquis, quid significet inter tot partes vestimentorum facta divisio, et de tunica illa sortitio. Quadripartita vestis Domini Iesu Christi, quadripartitam significavit eius Ecclesiam, toto scilicet, qui quatuor partibus constat terrarum orbe diffusam; omnibus eisdem partibus equaliter, id est, concorditer distributam, propter quod alibi dicit missurum se angelos suos, ut colligant electos eius a quatuor ventis, quod quid est nisi a quatuor partibus mundi, oriente, occidente, aquilone et meridie? Tunica vero illa sortita, omnium partium significat unitatem, que caritatis vinculo continetur. De caritate autem locuturus Apostolus, supereminentiorem, inquit viam vobis demonstro; et alio loco ait: cognoscere etiam supereminentem scientie caritatem Christi; itemque alibi: super omnia autem hec, caritatem habete, que est vinculum perfectionis. Si ergo caritas et supereminentiorem viam habet, et supereminet scientie, et super omnia precepta est, merito vestis, que significatur, desuper contexta, perhibetur; inconsutilis autem, ne aliquando dissuatur, et ad unum pervenit, quia in unum omnes colligit. Hec ibi. Ecce igitur, quod, licet illi gentiles mente cupida in quatuor partes Christi vestimenta diviserunt, et maiori cupiditate inconsutilem tunicam integram reservaverunt, tamen Deo pro nobis melius aliquid disponente, unitatem totius sancte matris Ecclesie, undequaque in vera caritate congregate, ipsis nescientibus significaverunt. At vero isti, Spiritu Sancto resistentes, qui iam Christi mysteria cognoverunt, Ecclesiam eius dividere, et quos in ea Deus coniunxit, separare non metuunt, eius inconsutilem vestem, caritatem, scilicet, sacratissimam, abrumpentes. Unde beatus Augustinus, super Ioannem, homilia 13, loquens Ecclesie Donatistarum, que se in partem dividebat universalem Ecclesiam, ac eius caritatem et unitatem rescindendo, sic dicit, satis ad propositum agens: Sponsa es: agnosce vestem sponsi tui, super quam vestem missa est sors. Interroga evangelium: vide cui desponsata es; vide a quo arrham accipias. Interroga evangelium: vide quid tibi dicat in passione Domini: erat ibi tunica. Videamus qualis: desuper contexta. Desuper contexta tunica, quid significat nisi caritatem? Desuper contexta tunica, quid significat nisi unitatem? Hanc tunicam attende, quia nec persecutores Christi diviserunt; ait enim: dixerunt inter se: Non dividamus eam, sed sortem super eam mittamus. Ecce unde audisti psalmum: Vestem persecutores non conscinderunt; christiani Ecclesiam dividunt, et cetera. Hec ibi. Merito ergo, pro magnitudine erroris relinquitur concludendo, quod si veri discipuli Christi Iesu, fideles et catholici sumus, non aliter quam scisis vestibus, scisam eius vestem, caritatem, scilicet, et unitatem fidelium in huiusmodi schismate deplorare debemus.
Iuxta modum duplicem oppugnandi, quam iam aliqualiter nunc in primo capitulo tetigi, tangamque largius in fine operis, ut prenotavi, sic tractatum presentem dividam in duas partes, in quarum prima demonstrare conabor unitatem omnium credentium undecunque ad nostram sanctissimam fidem advenerint, et eorum uniformem amorem, convictum et conversationem, ut nulla sit in eis, quantum ad hoc, distinctio Iudei et Greci, sicut non est distinctio fidei et baptismatis, et unius altissimi Dei; in qua similiter respondebo ad ea que, ut obiicientur in fine, contra hec videbuntur aliqualiter militare. In secunda vero parte, presuposita iam omnium fidelium eadem verissima unitate, declarare tentabo qualiter corrigi aut puniri debeat unusquisque, quocunque errore peccaverit, et quod debeat ad omnes circa hoc uniformis regula observari, sine aliqua personarum acceptione, unicuique pro merito sue cause, non notata gentis aut persone aliqua disparitate; in qua etiam ad obiecta in fine eiusdem secunde partis, que contra hanc ipsam partem videbuntur specialiter militare, similiter respondebo. Ultimo vero quasdam notulas per modum conclusionum adiungam in eadem, que pro clariori lumine huius materie, tam ex his que hic dicenda sunt, quam ex his que dici poterant, brevitatis causa relictis, elici poterunt competenter. Ea vero que in sequentibus dicere intendo, non vulgi fabulis, que iam nonnumquam et male divinis litteris preponuntur, firmare intendo, nec cuiusquam mortalis librare iudicio, ut pro solo arbitrio cuiuslibet presens hec roboretur intentio, quocunque statu vel conditione persistat, quod Dominus Iesus Christus in evangelio tanta austeritate reprehendit, ostendens vanitatem phariseorum, et inutilem cultum et obsequium eorum in hoc, quod dicta et doctrinas hominum, tanta auctoritate venerarentur, quod ea preponerent legi Dei, et ex his muniti, male eam interpretarentur (Maththei, 15): Irritum fecistis mandatum Domini, propter traditionem vestram, id est, propter vestram propriam doctrinam. Hypocrite: bene prophetavit de vobis Isaias dicens: Populus hic labiis me honorat; cor autem eorum longe est a me. Sine causa autem colunt me, docentes doctrinas et mandata hominum. Sine causa, id est, frustra, vel supervacue, et absque aliqua utilitate. Modus igitur in doctrina divini cultus, ut labiis et cordibus honoremus Dominum, et nostrum servitium sit ei acceptabile et gratiosum, nobis vero utile et proficuum esse debebit, ne sic inhereamus doctrinis et mandatis hominum, ut a Domino est prohibitum; sed quecunque tractare, docere, vel roborare, definire vel dubitare, defendere vel impugnare debemus, hec inveriabilis statera divine legis, vel sancte matris Ecclesie firmissima auctoritate, vel eius legitima consuetudine, aut sanctorum patrum autenthicis decretis firmemus, his indubitanter inhereamus, quia hec sunt iudicia Domini vera, iustificata in semetipsa (Psalmo 18); cogitationes vero mortalium timide et incerte providentie nostre (Sapientie, 9). Hoc idem dixerim, quia in negotio de quo acturus sum, ita mentes quorundam fidelium hic pestilens et inveteratus morbus obrepsit, ut ex dictis et intentionibus hominum, potius quam ex veritate laborent, dicentes: talis Dominus abominatur hanc gentem, et tali displicet quod ex eis quisquam assumitur in honorem, et talis dicit eam a nobis expelli debere, et cetera huiusmodi; unde ex hoc inter se mutua susurratione turbati, concludunt dicentes ad invicem: ergo isti sunt abominandi, et in omnibus minorandi, immo a nobis, quantum possibile fuerit, expellendi, et cetera. Que omnia, si non aliunde roborata persistant, manifestum est ea negotia periculosi temporis pertinere, et sane doctrine contraria esse. De quibus loquitur Apostolus secunda ad Timotheum, quarto, dicens: Erit enim tempus cum sanam doctrinam non sustinebunt, sed ad sua desideria coacervabunt sibi magistros prurientes auribus, et a veritate quidem auditum avertent, ad fabulas autem convertentur. Nolite ergo iudicare secundum faciem, ut Christus admonet (Ioannis, 7), sed iustum iudicium iudicate, ut statim infert. Iuste igitur pro modo debito obtinendo, absque errore et periculo, in presenti tractatu concludo cum beatissimo Hieronymo Patre nostro, 24, questione prima, dicendo: Non afferamus stateras dolosas, ubi appendamus quod volumus pro arbitrio nostro, dicentes: hoc grave, hoc leve est; sed afferamus divinam stateram de Scripturis, tamquam de thesauris dominicis, et in illa, quid sit gravius appendamus. Hec ibi. Quod ideo rectissime fit et cum plena iustitia et nostra undique utilitate, quia, ut dicit Apostolus, secunda ad Timotheum, tertio: Omnis doctrina divinitus inspirata utilis est ad docendum, ad arguendum, ad corripiendum, ad erudiendum in iustitia, ut perfectus sit homo Dei ad omne opus bonum instructus. Utilis est ad docendum, scilicet, veritatem; ad arguendum falsitatem; ad corripiendum errantes; ad erudiendum proficientes in iustitia, scilicet, divine legis. Que omnia in presenti negotio sunt necessaria.
In superioribus, quantum mihi visum est oportere, subsequens negotium generali quodam ordine distinxi, et velut communibus quibusdam prefationibus summatim introduxi, ut eorum, que dicenda sunt, intellectus, modus et ordo legentibus facilis preberetur. Nunc vero restat ut meipsum intelligibilem, moderatum et ordinatum ostendam, ne quemquam, quod absit, ipso sua suspitione, nisi prius eum premonuissem, offendam. Non igitur me publicandi ingenii desiderium, aut mearum virium ulla fiducia ad hoc opus ingessit, cum e contra, ut conscientie mee testis est Dominus, ipsa mea imbecillitate perterritus, ab eodem me retraxerim ultra quam debui, obedientia cogente: ad quod etiam nunc invitus accedo, et tremulas ei manus appono, sciens non esse tutum ingenium tenue et undique errabundum, multorum et grandium virorum iudiciis examinandum committere, licet super veri assertione non sit magnum, tumultuantes potius quam loquentes redarguere, et apertam de se veritatem divinis testimoniis defendere, cum alii valuerint vanis quibusdam fabulis pro veritate mendacium astruere. Non me iterum movit affectus cognationis et carnis, tanquam in hoc agerem propriam causam, existimans defendere genus meum, cum in nullo mihi attineant, aut ego illis in parentela carnali, immo multum longissimo fune distemus, quia statim, ut existimo, post Noe divisimus genus, adeo ut nullus de me in hac parte cuiquam suspicionis sit locus, apud omnes qui me noverunt; quamquam non propter hoc in Christi fide molestus incederem, eo quod filius essem Abrahe secundum carnem, cui ex semine suo nasciturus promitti dignatus est Christus, ut in eo totum mundum redimeret; immo potius in hoc gloriarer, si tamen Apostolus gloriari non prohibuisset in carne. Non me quoque impulit appetitus vindicte, vel felleus animus detrahendi, aut inflammatus ardor invidie, tanquam in aliquo accusaturus sim gentem meam, quod Paulus, etiam accusatus, percussus et cathenatus, se velle agere denegavit, quod nec mihi, sicut et illi, expedit agere, qui, quanvis indignus, eius tamen sacra vertigia vitam dico apostolicam sum professus. Presertim cum nil molestie mihi aliquando intulerint hi contra quos locuturus sum, propter quod eis etiam, si liceret, vicem deberem rependere offensionis. Non me ultimo concitavit appetitus favoris humani, ut cuiquam mortalium in hoc applaudere curaverim, cuius propositum est non hominibus placere, sed Deo; nec humanas aucupare amicitias, sed divinis mandatis intendere. Tota igitur mei causa laboris, totus conatus tanti fervoris, tota audacia tam insolite operis, fuit Christi iura defendere, et eius sanctissime fidei opprobrium auferre, ac credentium pusillorum suorum propellere scandalum lamentabile, quos tanta dilectionis teneritudine, ne offenderentur a quoquam, illesos custodiri mandavit; adeo ut, quicunque unum ex pusillis istis, qui in eum credunt, scandalizaverit, expediat ei ut suspendatur mola asinaria ad collum eius, et demergatur in profundum maris. Non quod si eorum quicunque peccaverit, eum impunitum defendere velim, sed solum ne contemnantur astruere, et quoscunque peccantes communi omnibus Christi lege castigari debere, ut in processu patebit, et ne etiam quisquam simplicium ignorantia titulo deceptus, hac peste forte labefactus intereat, et sic fidem suam vertat in scandalum, ut, que debuit esse causa salutis eterne, fiat ei perditionis occasio. Subtilis enim est hostis, et nisi diligenti ac festino examine eius virulenta suggestio divellatur a corde, facile simplices animas decipit, quas, velut negotio perambulante in tenebris, caligine obstinate perditionis obnubilat et involvit, adeo ut errorem pro salutari consilio conentur defendere. At vero verba Christi ex opposito latere adiecta spiritus et vita sunt sereno animo intuenti, et declaratio sermonum eius illuminat, et intellectum dat parvulis. Accedit autem ad hoc quod ipsos quoque erroris actores, salutari sue precipitationis moderatione concepta, in prosperum iter convertet Omnipotens, quia et nobis et illis prosperum iter faciet Deus, salutarium nostrorum, ut sic, presumptione reiecta, proficiant ad vitam, qui alias forte se precipitassent in mortem. Ultimo vero superveniens imperialis obedientia ad hec, pigrans ac debiles manus, toto conatu veloces esse mandavit, que inusitantem animum celeri festinatione compulit. Nam circa ea, que dicta sunt, ut moris predicatorum est secundum subiectam materiam coaptare sermones, quedam salutaria ad populum declamassem, presente pastore, protinus idem zelo fidei succensus, adiecit ut quecumque de huiusmodi negotio sentirem, in scriptis ordinate redigerem, cui me diu obsecratione humili renitentem, ad ultimo mandato definitivo compellere placuit. Causa igitur ipsa, caritas et obedientia, presumptionem meam excusare sufficient, que me sic constringunt et commovent, ut, et si loqui non deceat, tamen penitus tacere non sinant. Accedit autem ad hec, quod non propria verba, sed ex lege Dei ignita eloquia, verissima et probata, legentium auribus intimare desidero, superinductis deinde declarationis intuitu, sanctorum patrum testimoniis, ex quorum sententiis, hinc inde complicatis, tota huius tractatus congeries texitur et aptatur, sicut intuenti liquidum erit advertere; licet non per singula eorum connotationes adnexe compareant, adeo ut nihil in eo proprium scribentis appareat, nisi rudis simplicitas virorum illustrium polita verba balbuciens, que adhuc prius erit maiorum limanda iudicio, ne error, sub ignorantia simplicitatis pertranseat; et si quid boni continet, tali auctoritate firmetur. Unde tanta mihi consurgit ex simplcitate humilis ac vera fiducia, quanta ex ipsa negotii apertissima veritate fortis ac indeficiens virtus subintrat. Quapropter legentes quoslibet premoneo et exoro, ne contemplatione imbecillitatis mee Domini verba, ac sanctorum eloquia sacra contemnant, que ab humili servo pio sunt ac humili oblata servitio, ut ab omnibus conservetur patienter et leniter caritas animi, honor christiani collegii, vinculum fidei et concordia fidelium. Nemo igitur perstrepat, aut se vel alium legentem obturbet, si protinus non audierit ea que eius libido deposcit; nec ideo putet neminem hoc opere adiuvari posse, quia ipse forte non adiuvabitur, sed potius tanto maiori ac patienti attentione, que sunt dicenda, sustineat, ut proprio sapore dulcescant, quanto inveterata multi temporis opinio contraria iam per se radicata perdurat. Ideo enim hic respondendum putavi his, que hec reprehensuri mihi videbantur, si eos non ante placassem, ut eos benevolo amore convincerem, quod, si post hec quisquam turbatus exsiliat, noverit ex nunc istam culpam, non scribentis esse, sed suam, eo quod mendacium preferre voluerit pertinaciter veritati. Denique audiat quicumque talis, quid noster gloriosus pater Hieronymus pertinacibus in simili negotio respondeat, in prologo tractatus sui Dialogi contra Pelagianos, ubi ait: Adversus autem eos, qui me dicunt hoc opus inflammatum invidie fascibus scribere, breviter respondebo nunquam me hereticis pepercisse, et omni egisse studio, ut Ecclesie hostes mei quoque hostes fierent. Hec ibi.
Sed antequam exordiar fervido animo, mihi invocandus est Dominus, ut pusillis suis iniuriam patientibus subvenire dignetur, et mihi, inutili servo eius, sitienti et esurienti iustitiam, fontem aque salientis in vitam eternam propinare complaceat. Ipse est enim qui facit iudicium iniuriam patientibus, et dat escam esurientibus (Psalmo 145). Pro quibus debite pertractandis, ad mulierem illam fortem primo decrevi confugere, sanctam scilicet matrem Ecclesiam, quam Christus dilexit, et seipsum tradidit pro ea, ut exhiberet eam sibi gloriosam, non habentem maculam aut rugam, aut aliquid huiusmodi (Ad Ephesios, 5), in qua nos genuit sibi per sanctos apostolos suos, ut dicitur prima ad Corintios, 4, ubi inquit Apostolus: Nom in Christo Iesu per evangelium ego vos genui. Cui etiam nos omnes tradidit nutriendos. Illa vero omnes fideles domesticos suos vestivit duplicibus, nulla in eis disparitate notata (Proverbiorum, ultimo), gratia scilicet, et gloria, quam eius precibus daturus est Dominus. Hec facta est nobis quasi manus institoris de longe portans panem suum, ut ibidem habetur. De longe igitur incipere debemus, si eius veras semitas intelligere volumus, ut per eas omnes veraciter ambulemus, et qualiter ad invicem in eius sanctissima domo conversari teneamur, intelligere valeamus. Considerandum ergo quod conclusio est indubitata omnium sanctorum doctorum in sacra scriptura loquentium, quam signanter deducit Magister, tertio Sententiarum, distinctione 25, capitulo primo, et sanctus Thomas ibidem, et in questionibus de Veritate, questione 14, de fide, articulo 12, quod una et eadem fuit et est fides antiquorum et modernorum, id est, fides et credulitas eorum, qui placuerunt Deo, et salvati sunt sub lege nature, antequam daretur lex scripture, et eorum qui fuerunt sub lege scripture, et eorum similiter qui eodem tempore Deo placuerunt, et salvati sunt sub lege nature, ad quos, vel non pervenit tunc temporis lex populi Dei, aut, si ad eos pervenit, non curaverunt eandem accipere et observare, cum ad hoc non obligarentur, dum tamen eidem non contradicerent et adversarentur, ut inferius habet declarari. Fides igitur et credulitas omnium istorum est eadem cum fide et credulitate omnium fidelium christianorum; ratio autem huius est quia fides, quecunque sit, si vera est, est de vero Deo, cui credendo innititur. Deus autem est unicus et simplicissimus, et prima infallibilis, et summa et invariabilis veritas, et sic necesse est omnem fidem esse eandem et invariabilem, apud omnes que, Deo credentes, de eo recte sentire debent, et eidem placendo, salvari, a primo iusto usque ad ultimum salvandum; et hoc est quod Apostolus dicit ad Ephesios, 4: Unum corpus et unus spiritus, sicut vocati estis in unam spem vocationis vestre. Unus Dominus, una fides, unum baptisma; unus Deus et Pater omnium, que est super omnes, et super omnia, et in omnibus nobis. Ex quo similiter concluditur quod una est vera et catholica Ecclesia omnium fidelium antiquorum et modernorum, qui salvati sunt et salvabuntur, usque ad ultimum electum, que dicitur Ecclesia sanctorum (Psalmo 149), sicut una et eadem est fides et credulitas eorum, sine qua impossibile est placere Deo (Ad Hebreos, 11); quam tangit similiter sanctus Thomas, tertia parte Summe, questione octava, articulo 3. Unde noster gloriosus pater Hieronymus, in Epistola ad Evandrum, et trransumptive in sacro canone, 93 distinctione, capitulo Legimus, sic dicit ad propositum: Hec altera Romane urbis Ecclesia, altera totius orbis existimanda est, et Gallie et Britannie, et Africa et Persis, et Oriens et India unum Christum adorant, unam regulam servant veritatis. Hec ibi. Unde recte premisit Apostolus: Unum corpus, unus spiritus, sicut vocati estis in unam spem vocationis vestre. Unus Dominus, una fides, et cetera. Quia Ecclesia hoc modo accepta, nihil est aliud quam multitudo aut congregatio omnium fidelium, fide et caritate coniuncta, ex quibus efficitur unum corpus mysticum, et unus spiritus, quasi ex multis membris unitis, a quo, qui separatur, non potest vivere vita gratie, sicut nec membrum abscisum a corpore vivere potest vita nature; de qua Ecclesia catholica, voce Dei omnipotentis sibi eandem in vera fide desponsantis dicitur Cantici, 6: Una est columba mea, perfecta mea, una est matri sue, electa genitrici sue. Una dicitur; pluralitatem non admittens. Columba appellatur et perfecta, propter omnimodam puritatem. Una est matri sue, id est, gratie, qua omnes fideles regenerantur in Ecclesia, quia, ut ibidem dicit Glossa: Mater nostra regeneratrix gratia est; aut, est matri sue, id est, Ecclesie triumphanti, quam sequimur tanquam matrem (Ad Galatas, 4): Illa que sursum est Hierusalem, libera est, que est mater nostra. Nam, sicut habetur, 24, questione 1, capitulo Loquitur: Exordium ab unitate proficiscitur, ut Ecclesia Christi una monstretur, quam unam Ecclesiam in Cantico quoque canticorum, Spiritus Sanctus ex persona Christi Iesu Domini nostri, designaverat, dicens: Una est columba mea, perfecta mea, et una est matri sue, electa genitrici sue. Hanc Ecclesie unitatem et beatus Apostolus docet, et sacramentum unitatis ostendit dicens: unus Dominus, una fides, unum baptisma, unus Deus. Et sequitur infra: Ecclesia una est, que in multitudine latius incremento fecunditatis extenditur, quomodo multi radii sunt, sed unum lumen; et rami arboris multi sunt, sed robur unum, radice tenaci fundatum; et quomodo de fonte uno rivi plurimi defluunt, et numerositas, licet diffusa, videatur, exundantis copie largitate, unitas tamen servatur in origine. Avelle radium solis a corpore, divisionem unitas non capit; ab arbore frange ramum, fructus germinare non poterit; a fonte prescinde rivum, precisus arescit. Sic et Ecclesia Domini, luce perfusa, per totum orbem radios suos porrigit, unum tamen est quod ubique diffunditur; nec unitas corporis separatur; radios suos per universum orbem copia ubertatis ostendit; perfluentes largitur rivos; latius expandit ramos: unum tamen caput est, una origo, et una mater copiose fecunditatis. Adulterari non potest: sponsa Christi incorrupta est et pudica; unam domum novit unius cubiculi sanctitatem, casto pudore custodit. Hec ibi. Et sunt verba sancti Cypriani episcopi. Sic igitur concluditur unam semper fuisse Ecclesiam catholicam, sicut et fidem unam, extra quam nullus unquam salvari potuit. Unde Gregorius exponens supradicta verba Canticorum, sic dicit ad propositum: Mater nostra est, regeneratrix gratia, apud quam una columba eligitur, quia illos solos colligit, qui in simplicitate permanent, et ab unitate non scinduntur. Multi quippe fideles, dum in idipsum intendunt; dum uno desiderio Christi se invicem nutriunt; dum habentes cor unum et animam unam, in caritate se vinciunt, ex multis membris unum corpus efficiunt, omnesque in simplicitate viventes, una columba exsistunt, que sola perfecta et electa dicitur genitrici; quia extra hanc, quam dicimus Ecclesiam, nemo ad perfectionem, nemo ad vitam pervenit; intra hanc solam gratia fovente nutritur. Hec ille.
Predictis adiiciendum est, secundum quod tradunt sacri doctores, quod post lapsum primi hominis, nullus salvare potuit absque fide mediatoris Dei et hominum Iesu Christi, Domini nostri, quia necesse erat unicuique credere explicite, vel implicite ut inferius habet declarari, in eum, per quem redimi et liberari debebat; et hoc vel per se, si esset adultus, vel alius pro eo, si esset parvulus; sed post lapsum primi hominis nullus potuit liberari, nisi per Christi merita, et eius sacratissimam passionem, quia, cum diabolus hominem superavit, ad peccatum eum inducendo, statim eius servituti additus est homo miser, cum omni sua posteritate. Nam qui facit peccatum, servus est peccati, ut habetur Ioannis, 8; et secunda Petri, secundo, dicitur: A quo quis superatus est, eius servus est. A qua servitute Christus nos redemit per suam gloriosissimam passionem, in qua abundantissime satisfecit pro omnibus nobis, pro quibus dignissimam vitam suam, ex nimia caritate, in mortem exposuit, que erat vita Dei et hominis, et ideo pretio inextimabile nos redemit, ut dicitur prima Petri, primo: Scientes quod non corruptibilibus auro vel argento redempti estis de vana vestra conversatione paterne traditionis, sed pretioso sanguine, quasi agni inmaculati Iesu Christi, et incontaminati, precogniti quidem ante constitutionem mundi, manifestati autem in novissimis temporibus, et cetera. Nec solum hoc de presentibus, aut suam sacratissimam passionem subsequentibus dictum est, sed etiam de omnibus, ab initio mundi, usque ad eius finem salvandis, eet hoc propter excellentiam et dignitatem sue altissime virtutis, ut dicitur prima Ioannis, secundo: Advocatum habemus apud Patrem, Iesum Christum iustum; et ipse est propitiatio pro peccatis nostris; non pro nostris autem tantum, sed pro totius mundi. Quod apertissime prophetatum fuit Isaie, 53, per totum capitulum, in quo tam clarissime est revelatum quod magis videtur evangelium quam prophetia de futuro, ubi inter alia dicitur: Omnes nos quasi ves erravimus, unusquisque in vineam suam declinavit, et Dominus posuit in eo iniquitas omnium nostrum. Nunc igitur ad propositum, cum gratia et veritas per Iesum Christum facta sit (Ioannis, primo), et per eius merita omnes homines liberentur, necesse est omnes, qui salvati sunt et salvari debent, membra Christi effici, et eidem incorporari, quia merita eius non se extendunt, nisi ad illos, qui efficiuntur eius membra, et copulantur eidem; hoc autem fit per veram eius fidem. Igitur concludendo, impossibile est ab initio mundi aliquem unquam salvari, qui de Christo aliquo modo fidem veram non habuerit, nec aliud nomen est sub celo datum hominibus, in quo oporteat nos salvos fieri, ut dicitur Actuum, quarto. Unde merito, in superinducta precedentis capituli auctoritate, beatus Cyprianus de catholica Ecclesia salvandorum omnium conclusit: Sponsa Christi incorrupta est et pudica; unam domum novit unius cubiculi sanctitatem, casto pudore custodit. Est autem hec domus et hoc cubiculum Christi, quod Ecclesia sancta custodit, eius vera fides et credulitas sue altissime incarnationis, in qua sibi eam desponsavit, et adquisivit per suam sacratissimam passionem (Osee, 2 capitulo): Sponsabo te mihi in fide, et scies quia ego Dominus. Per quam quidem fidem et passionem salvati sunt omnes electi ab initio mundi, et salvabuntur usque ad eius finem; unde Actuum, 15 capitulo, beatus Petrus, apostolorum princeps et caput, loquens de antiquis patribus, qui precesserunt usque ad illud tempus, dicit: Per gratiam Domini nostri Iesu Christi, credimus nos salvari sicut et illi, scilicet, patres veteris testamenti. Unde de Abraham dicitur (Genesis, 15 capitulo) antequam data esse lex, aut circumcisio: Credidit Abraham Deo, et reputatum est illi ad iustitiam. Ex quo patet quod non fuit iustificatus ex circuncisione, aut ex lege, sed ex fide Iesu Christi, que circuncisionem et legem precessit, secundum quod latius declarat Apostolus ad Romanos, 4 capitulo. Et hoc est quod Magister, tertio Sententiarum, distinctione 25, determinat et concludit, dicens nullum hominem salvari potuisse ante adventum Christi, vel post, sine fide mediatoris Iesu Christi. Ubi ad hoc plures auctoritates sanctorum inducit, de quibus unam beati Augustini, ad Optatum episcopum, sufficiat hic posuisse, in qua dicitur: Illa sana fides est qua credimus nullum hominem, sive maioris, sive parve etatis, liberari a contagione mortis et obligatione peccati, quod prima nativitate contraxit, nisi per unum mediatorem Dei et hominum, Christum Iesum, cuius hominis eiusdemque Dei, saluberrima fide, etiam illi iusti salvi facti sunt, qui, priusquam veniret in carnem, crediderunt in carnem venturum. Eadem enim fides est et nostra et illorum, proinde cum omnes iusti sive ante incarnationem, sive post, nec vixerint nec vivant, nisi ex fide incarnationis Christi, profecto quod scriptum est: non esse aliud nomen sub celo in quo oporteat salvari nos, ex illo tempore valet ad salvandum genus humanum, ex quo in Adam vitiatum est. Hec ille. Ex quibus rectissime concluditur cum sacris doctoribus, quod Christus est caput Ecclesie in omnibus salvatis et salvandis ab initio mundi, habens virtutem et potestatem influendi super illos omnes, et eos in vita gratie conservandi, et in hereditatem incontaminatam et incorruptibilem introducendi, sicut a capite naturali vegetantur membra corporis animalis, et conservantur in esse nature, quam conclusionem adducit sanctus Thomas, tertia parte Summe, questione octava, articulo 3. Et hoc est quod dicit Apostolus ad Ephesios, primo capitulo, loquens de Christo, gloriosissimo redemptore nostro: Omnia, inquit, subiecit sub pedibus eius, et ipsum dedit caput super omnem Ecclesiam, que est corpus ipsius et plenitudo eius, que omnia in omnibus adimpletur. Hanc autem tunicam fidelium, universalem, sanctam Ecclesiam, Christus sibi proprio sanguine adquisivit, sanctificavit et perfecit, ut dicit idem Apostolus ad Ephesios, 5: Christus dilexit Ecclesiam, et seipsum tradidit pro ea, ut illam sactificaret, mundans lavacro aque in verbo vite, ut exhiberet ipse sibi gloriosam Ecclesiam, non habentem maculam, aut rugam, aut aliquid huiusmodi; sed ut sit sancta et inmaculata. Unde et de patribus antiquis concludit sanctus Thomas, tertia parte Summe, questione 8, articulo 3, in responsione ad ultimum argumentum, dicens quod dicti patres, servando legalia sacramenta ferebantur in Christum, per fidem et dilectionem, qua et nos in ipsum ferimur; et ideo patres antiqui pertinebant ad idem corpus Ecclesie, ad quod nos pertinemus, et sic, per consequens, idem caput habebant Christum, sicut et nos habemus. Immo etiam angeli omnes, ceterique spiritus Beati, caput habent Christum Iesum, nostrum gloriosissimum redemptorem, sicut Apostolus loquens de eo, dicit ad Colossenses, secundo capitulo: Qui est caput omnis principatus et potestatis. Secundum quod sanctus Thomas in dicta parte et questione, articulo 4, largius declarat et deducit, concludens cum Apostolo ad Ephesios, primo capitulo: Constituens eum, scilicet Deus Pater, Christum ad dexteram suam in celestibus, supra omnem principatum et potestatem et virtutem et dominationem, et omne nomen quod nominatur, non solum in hoc seculo, sed etiam in futuro; et omnia subiecit sub pedibus eius, et ipsum dedit caput super omnem Ecclesiam, que est corpus ipsius et plenitudo eius, qui omnia in omnibus adimpletur. Ista vero sanctificatio, puritas et perfectio, qua Christus, sine macula et sine ruga, gloriosam sibi exhibuit Ecclesiam, ut hic dicit Apostolus, est omnimoda perfectio gratie, et totalis unionis fidelium ad invicem, et aliarum rerum ad hoc pertinentium, secundum quod est conveniens Ecclesie, immo et possibile, dixerim, sibi, dum adhuc in hac vita peregrinatur et ambulat per fidem, cui nullus iam alius perfectior status accedere debet, dum mundus duraverit. De qua perfectione, excellentia et puritate proprissime videntur intelligi ea, que adducta sunt in capitulo precedenti. Nam, ante adventum Christi, licet sanctorum Ecclesia esset in gratia, sine qua Deo placere non poterat, hoc tamen erat sub spe Christi venturi, in cuius adventu redimi et perfici debebat, respectu cuius dicebatur rationabiliter imperfecta, ut inferius patebit; ad hoc enim ad presens mea laborat intentio, ut differentiam status Ecclesie et suorum fidelium clare ostendere possim, scilicet, illorum qui precesserunt Christum, et eorum qui secuti sunt eum, ut manifestius appareat qua perfectione omnes sumus uniti per Christum, et qua politia et lege debeamus nunc vivere. Ideo legentes exoro ne habeant ad molestum, si in his aliquantulum moram contraxero, nam, non enim supervacue, ut mihi videtur, illis intendo, quia, ex eis debite declaratis, in maxima parte dillucidabitur hoc negotium.
Comparatur autem status sancte matris Ecclesie, in sacra scriptura, vinee, que paulatim plantatur et crescit; unde Isaias, capitulo 5, dicit: Vinea fuit dilecto meo. Et ibidem subdit: Vinea Domini exercituum, domus Israel est. Quemadmodum enim vinea non statim tota plantatur, sed successive, nec protinus in perfectionem assurgit, ut desideratos uberes fructus afferat, sed succedente tempore pervenit ad cumulum sue perfectionis, dum excolitur et preparatur ab eo, qui plantavit illam, sic sancta mater Ecclesia plantata est dextera omnipotentis Dei, non tam statim in maxima hominum multitudine, sed in paucis fidelibus; nec protinus devenit in suam perfectionem ultimam, sed paulatim et successive crevit, quousque plenitudo temporis advenit, quando misit Deus Filium suum, et cetera, ut habetur ad Galatas, 4; et ipse eam excolens et purificans, in sua totali perfectione redegit. Plantatio autem hec sancte matris Ecclesie in fidelibus suis duo requirebat, que fuerunt omni tempore necessaria in quolibet que salvari debebat, scilicet, fidem et sacrificium; fides autem est interior credulitas de Deo vero, qui est principium nostre creationis, et finis nostre beatitudinis; sine qua fide impossibile est placere Deo, ut habetur ad Hebreos, 11. Et hec fides fuit semper de Christo necessaria in omni homine salvando, ut statim declarabitur sequenti capitulo. Sacrificium vero est quedam protestatio illius interioris fidei, facta in aliqua exteriori oblatione, exhibita Deo in reverentiam, cultum et honorem, protestantem eum esse suum creatorem, et finem ultimum sue beatitudinis; quod quidem sacrificium soli Deo offerri debet, sicut et fides est de solo Deo, ut declarat sanctus Thomas, secunda secunde, questione 85, articulo secundo. Nam, sicut idem sanctus doctor dicit in summa contra Gentiles, libro tertio, capitulo 113, genuflexiones, prostrationes et alia huiusmodi honoris indicia, et cetera, hominibus exhiberi possunt, licet alia intentione quam Deo; sacrificium vero nullus offerendum censuit alicui, nisi Deo vero, aut quem Dominum existimavit, vel existimare se finxit. Hoc idem vult beatus Augustinus, decimo de Civitate Dei, capitulo 4, ubi, inter alia, sic dicit: Nam ut alia nunc taceam, que pertinent ad religionis obsequium, quo colitur Deus, sacrificium certe nullus hominum est, qui audeat dicere deberi nisi Deo. Multa denique de cultu divino usurpata sunt, que honoribus deferuntur humanis, sive humilitate nimia, sive adulatione pestifera, ita tamen, ut quibus ea deferrentur homines haberentur, qui dicuntur colendi, et venerandi, si autem multum eis additur, et adorandi. Quis enim sacrificandum censuit, nisi ei quem Deum, aut scivit, aut putavit, aut finxit? Quam porro antiquus sit in sacrificando Dei cultus, duo illi fratres Cain et Abel satis indicant, quorum maioris Deus reprobavit sacrificium, munus minoris aspexit. Hec ibi. Quia ergo inter alia exteriora, solum sacrificium pertinet ad Dominum verum, ideo demones fallaces et superbi, magna astutia et aviditate hec sacrificia a suis cultoribus deposcebant, non quod gauderent cadaverum nidoribus, sed divinis honoribus, ut eodem libro dicit beatus Augustinus, capitulo 19. Angeli vero, e contra, nunquam sibi hec postulasse leguntur, nec acceptasse, etiam si quis talia sibi vellet offerre, scientes esse debita soli Deo, cui verissime subsunt; nec eius cultum usurpare contendunt, immo potius nobis Deo offerentibus illa presto adsunt, coadiuvant et administrant. Dicit autem cultum Dei in sacrificando esse antiquum, quod ex illis duobus primis fratribus probat; quod ideo est, quia com fide incepit in membris Ecclesie, adeo ut, quam antiqua est fides, tam antiquum etiam sit sacrificium, cum sit de lege nature, sine quibus nullus unquam salvari potuit. Non enim sola fides sufficiebat in adultis viventibus lege nature, ad eorum iustificationem, ut sanctus Thomas innuit in pluribus locis, et specialiter in quarto Sententiarum, distinctione prima, in fine; sed erat etiam necessaria huiusmodi protestatio in exteriori sacrificio; unde sic concludit, secunda secunde, questione 85, articulo 4, quod omnes tenebantur et tenentur ad illud. Et articulo secundo dicit quod offerre sacrificium Deo fuit semper omni tempore de lege nature, sicut largius declarat ibi, et quod, licet Adam et Isaac non leguntur Deo sacrificasse, tamen absque aliqua dubitatione tenendum est quod eidem sacrificaverunt, licet scriptura hoc de illis non expressit, propter aliquas rationabiles causas, quas ibi, quisquis velit, reperiet. Unde etiam sanctus Thomas, secunda secunde, questione 2, articulo 7, concludit quod etiam ante legem et sub lege fuerunt sacrificia quedam, a cultoribus illius temporis oblata, quibus passio Christi venturi prefigurabatur; quorum quidem sacrificiorum significatum explicite maiores cognoscebant; minores autem sub velamine illorum, credentes ea divinitus esse disposita de Christo venturo, quodammodo fidem velatam habebant; et sic sacrificium ipsum statim ab exordio incepit cum fide, et cum ea crevit, et cum ea usque in finem durabit, sicut patebit inferius.
Considerandum autem post hoc, quod fidei credulitas et cultus sacrificii, que nunc dicta sunt, fuisse semper necessaria ad salutem omni credenti, non equaliter fuerunt in omnibus, que salvati sunt ab initio mundi; sed aliter habuerunt ea viventes lege nature, et aliter viventes lege scripture, et aliter habentur a fidelibus tempore legis; gratie; semper tamen sunt in omnibus illa et eadem, immo et in quolibet horum statuum fuit magna differentia in his que dicta sunt, unius hominis ad alterum. Nam tempore legis nature erant hec duo a fidelibus comprehensa et habita in quadam generali communitate; tempore vero legis scripture figurabantur et apparebant clarius explicata, licet sub quodam velamine, et figurarum obscuritate; tempore vero legis gratie, apertissime declarata et manifestata sunt per Christum in sua totali perfectione et luciditate. Et hoc totum ordinatissime sic factum est, secundum ineffabile consilium divine sapientie, que attingit a fine usque ad finem fortiter, et disponit omnia suaviter, ut habetur Sapientie, 8. Ideo tantum ac taliter cuilibet revelavit quantum sibi sufficere potuit pro suo tempore ad salutem. Nam, ut habetur prima ad Corinthios, 12: Unicuique datur manifestatio Spiritus ad utilitatem, scilicet, communem. Sed illud primum seculum erat rude, nec poterat utiliter subtilia et maiora capere, precipue cum multum ab adventu Christi distaret, per cuius accesum successive debebat illuminari; ideo grosse, et in quadam communitate sibi Deus inspiravit, fidelibus illius temporis, dico, quicunque essent illi, ea que sibe necessaria erant ad salutem, habens se ad modum magni magistri; qui, licet in se sufficientissimus sit omnes scientiam subtilissime docere, conformat tamen se capacitati addiscentium, tantum ac taliter eis prodens et manifestans quantum sibi sufficere cognoscit, procedens semper ab imperfecto ad perfectum; et hoc verum est, quantum ad communem illius temporis statum, de quo nunc agimus et intendimus. Quibusdam tamen evangelicis viris, sicut Abraham, Isaac et Iacob, suis patriarchis et amicis, et quibusdam aliis, altiorem et clariorem fidei revelationem ostendit, eosque, quantum ad credenda, clarius illuminavit, et plenius instruxit circa genda et operanda, perfectiusque edocuit quantum ad futura que de Christo erant complenda mysteria; fides autem eorum, qui communi statu in lege nature salvati sunt, talia fuit, ut sanctus Thomas declarat secunda secunde, questione prima, articulo 7, quod, scilicet, credebant in summa hec duo, videlicet, Deum esse, et eundem habere providentiam circa hominum salutem, quia hec erant semper necessaria omni credenti, ut declarat Apostolus ad Hebreos, 11, dicens: Accedentem ad Dominum oportet credere quod est, scilicet, verus Deus, quantum ad primum, et quod inquirentibus se remunerator sit, scilicet, providentiam habens de eorum actibus et eterna salute, quantum ad secundum. In quibus quidem genraliter et implicite tota nostra fides comprehenditur in substantia, sicut in quibusdam principiis generalibus scientiarum, implicite et virtualiter comprehenduntur reliqua omnia que, multiplicatis conclusionibus, magno labore explicite postmodum deducuntur ex eisdem principiis. Nam in hoc quod est esse Deum, includuntur omnia que credimus in Deo eternaliter exsistere, in quibus nostra beatitudo consistit, ut quod Deus est trinus et unus, et cetera similia. In fide autem divine providentie includuntur ea que temporaliter despensantur ad hominum salutem, que sunt via in beatitudinem, sicut mysterium incarnationis, et cetera alia, que ex eo dependent, ordinata ad nostram salutem; et sic per consequens in his duobus predictis includitur integra et verissima fides Iesu Christi, nostro gloriosissimi redemptoris, de qua superius dictum est quod sine ea nunquam quiquam salvari potuit. Nam ille est Deus eternaliter et omnipotens, cum ceteris que ei ab eterno conveniunt, et hoc illi credebant, dum crederent in Deum verum, qui erat ipse absque dubio. Ille quoque est homo, ex tempore incarnatus, ut homines liberaret, et in beatitudinem adduceret, et hoc similiter illi credebant, dum eius providentiam, circa salutem hominum, confiterentur et crederent; in qua quidem providentia hoc verissime et potissime includebatur. Ex his igitur, velut ex duabus radicibus, tota nostra catholica fides dependet, in qua, articulos nostre credulitatis, dividimus in duas partes, scilicet, in septem articulos divinitatis, et septem humanitatis, quam similiter fidem in his duobus Petrus plenissime confessus est (Maththei, 16), dicens: Tu es Christus, Filius Dei vivi. In eo enim quod dixit: tu es Christus, inclussit et significavit omnia ad eius humanitatem, et incarnationis mysterium pertinentia; in hoc autem quod dixit: Filius Dei vivi, confessus est eius divinitatem et cetera huiusmodi concernentia. Et ideo in Petri solidissima fidei confessione, Christus totam suam fundavit Ecclesiam, ut statim subiunxit, dicens: Super hanc petram edificabo ecclesiam meam, id est, super hanc petram confessionis tue, et cetera, ut exponit sanctus Thomas, secunda secunde, questione 174, articulo 6. Et sic clarissime patet eandem esse fidem illorum et nostram, licet non ita explicitam et apertam, ut in discursu patebit. Sacrificium autem illorum, sicut et fides, erat similiter quodammmodo generale et confusum, cum non tenerentur ad illud ex mandato aliquo positivo, quo arctarentur ad certam rem et modum sacrificandi, cum ceteris circunstantiis, ut dicit sanctus Thomas, sed solum tenebantur ex dictamine legis nature; ideo unus frequentius, alius rarius, et alius forte rarissime, sacrificabat; et unus in quodam loco, alter in alio; et unus offerebat sacrificium in quibusdam rebus, alter in aliis; et unus in uno tempore, alter in alio, et sic de ceteris circunstantiis occurrentibus in sacrificiis, que quasi in intinitum possent diversificari, in quibus non tenebantur omnes esse conformes. Ratio autem huius est quia, licet offerre sacrificium Deo esset de dictamine legis nature, quam omnes illi salvandi tenebant, ut veram fidem unius veri Dei profiterentur in signum interioris sacrificii, scilicet, spiritus contribulati, quod est Deo verissimum sacrificium, quod et illi ei in suis cordibus offerebant, non tamen tenebantur ad illud, nisi dictante conscientia, recta fide informata. Poterat tamen illis diversimode dictare conscientia in offerendis sacrificiis, quantum ad numerum et locum, tempus et modum, et quantum ad res, de quibus debebant offerre illud. Et hoc sufficiebat unicuique ad salutem, quod dictamen conscientie in hac parte observaret, dum tamen esset secundum condecentiam, ad eos inter quos habitabat. Veruntamen et in illo statu nature fuit aliquod sacrificium in quo expresissime figurabatur ineffabile nostri altissimi sacrificii sacramentum, et illud fuit sacrificium Melchisedech, qui erat sacerdos Dei altissimi, offerens panem et vinum, ut habetur Genesis, 14, eo quod eodem tempore, ante datam legem, Deus apertissime voluit promittere redemptorem, ex semine Abrahe, dicens ei: In semine tuo benedicentur omnes gentes terre, ut habetur Genesis, 26, cuius sacrificium, tunc, in ordine sacrificii Melchisedech, placuit figurare, ut habetur Psalmo 109: Tu es sacerdos in eternum, secundum ordinem Melchisedech; secundum quod etiam largius declarat Apostolus ad Hebreos, capitulo 6 et 7, licet postmodum pluribus aliis sacrificiis, illud, quantum ad aliquid, expressius figuraverit, sicut et ipsum redemptorem pluries, et, quantum ad aliquid, apertius, repromisit.
Dictum est autem nunc in processu fidei esse quodammodo eundem ordinem, qui est in scientiis; ut, scilicet, quedam virtualiter includantur in aliis, velut in quibusdam generalibus principiis; ut de his, que nos fide catholica confitemur per respectum ad fidem illorum, lege nature viventium, nunc aliqualiter patuit. In principiis tamen et in conclusionibus scientiarum est differentia, quia quedam sunt ita prima et communissima principia, quod non habent ante se alia, a quibus dependeant, ut est: hoc, scilicet, impossibile est simul affirmare et negare, ut habetur ab Aristotele, quarto Metaphysicorum; aut, ut communius dicitur, de quolibet esse vel non esse, et de nullo simul ambo. Alia autem sunt que, licet sint communia principia, habent tamen super se alia communiora, ex quibus possunt deduci per modum conclusionum, respectu quorum ista secunda dicuntur minus communia, et magis specificata. Per respectum tamen ad diversas particulares conclusiones, que ex eis possunt deduci et probari, dicuntur esse ganeralia, et magis communia, et minus specificata; sic autem est in his duobus generalibus, scilicet, Deum esse, et providentiam circa hominum salutem habere, in quibus salvabantur viventes lege nature, quia hec ita sunt communia, quod supra ea non est aliquid communius in fide, quod alicui sufficeret ad salutem, non credendo ista duo explicite. Et similiter in sacrificiis illius temporis est quod non habetur alius modus communior et minus determinatus ad Deo sacrificandum, quam erat ille dictus, ut, scilicet, illo dimisso, posset aliquis quocunque alio modo communiori invento, Deo sacrificare in cultu sibi debito. Fuit tamen alius status hominum, sub vera fide viventium, illo superiori clarior, in quo, ea que credenda erant, magis specificata habebantur, et apertiori demonstratione clarebant; omnia tamen ex illis duobus verissime deprehendebant, Iste autem fuit status veteris testamenti, in quo omnipotens Deus Iudeis se manifestavit apertius, quos ex semine patrum nostrorum, Abraham, Isaac et Iacob, specialiter elegit, quibus et legem et ceremonias dedit, et ab eis speciali cultu sacrificiorum se coli mandavit; quibus se esse unum verum Dominum, qui ex nihilo cuncta creavit, ostendit, et cetera huiusmodi, que videntur primum illum generalem articulum, scilicet, Deum esse, concernere; quibus similiter providentiam, quam circa hominum salutem habebat, quibusdam pollicitationibus, figuris et prophetiis revelare dignatus est; videlicet, incarnationem Unigeniti Filii sui, domini nostri Iesu Christi, et cetera, que ex hoc sacratissimo mysterio dependent; que omnia sunt multum clariora et magis specificata quam ea, que dicta sunt, de fide in lege nature viventium; nam illi solum credebant esse unum Deum omnipotentem, cui omnia subdebantur, qui et saluti hominum providebat ordine congruenti, tamen sibi soli cognito. Qualiter autem celum et terram creaverat, et quo ordine, ea, que in eis sunt, distinxerat, et quomodo primos illos nostros parentes de limo terre formaverat, et cetera alia, nesciebant, prout in principio Genesis particulari ordine referuntur. Qualiter etiam homines salvare debebat, eis Christum redemptorem mittendo, et cetera, que ex hoc dependent, penitus ignorabant, que tamen omnia Iudeis revelata sunt, licet in figuris, ut patebit. Similiter etiam, sacrificia Iudeorum erant magis specificata, sicut et fides eorum, quam protestabant per illa, quia cultum et reverentiam veri Dei, quodam alio speciali modo demonstrabant, et providentiam eius circa salutem hominum, clarius presignabant, quia promissum redemptorem, omnia, licet diversimode, figurabant. Ideo non licebat quilibet pro suo libitu sacrificare, sed certo tempore, et in determinato loco, et de certis rebus, hoc debebant agere, cum aliis adiectis circunstantiis determinatis a lege, sicut patet per libri Levitici discursum, quasi per totum, specialiter tamen a principio libri, usque ad 18 capitulum, exclusive. Propter quod, cum in aliis populis gentium, Deus multos fideles haberet viventes lege nature, ut inferius patebit, hunc tamen Iudeorum populum, specialiter per prophetam extollit, quos se ei, inter omnes alias nationes, specialissime revelaverit, dicens: Non fecit taliter omni nationi, eet iudicia sua non manifestavit eis (Psalmo 147). Per respectum tamen ad claritatem fidei et excellentiam sacrificii novi testamenti, hec opposito ordine se habent, nam, velut, quedam generalia et communia sunt, immo communiora et magis involuta et obscura, quam erant ea, que dicta sunt, esse tempore legis nature, per respectum ad illa. Licet enim clariorem fidei revelationem haberent de Deo vero, non tamen explicite crediderunt eum esse trinum et unum, saltem quantum ad communem eorum statum, de quo nunc loquor. Ista tamen in eis, que ipsi credebant, implicita erant et inclusa, cum pertineant ad fidem unius veri Dei, quem ipsi tenebant, que omnia Christus nobis manifestare debebat. Similiter et de providentia Dei, circa hominum salutem, est dicendum quod, licet illa clariori lumine precognoscerent, exspectantes proximum redemptorem, nondum tamen eam ad plenum, immo nec semiplene potuerunt intelligere, sicut eam cognovit Ecclesia tempore gratie; sed in fide redemptionis humane implicite credebant Christi incarnationem et eius sacratissimam passionem, et alia huiusmodi, cum in ea hec verissime continerentur, ut declarat sanctus Thomas, secunda secunde, questione prima, articulo 7. Ratio autem huius est quia, quanto distabant a tempore Christi, in quo ista omnia manifestari et compleri debebant, tanto magis indeterminato modo illa cognoscebant, sicut, cum rem aliquam longe videmus, non eam determinate conspicimus, sed sub quodam confuso aut communi, et sic isti; videbant quidem per fidem mysterium redemptionis humane, et cetera que per illum debebant compleri, sed, quia adhuc, et tempore et statu, ab eo multo distabant, ideo illud videbant obscure, et velut in quadam communitate; et hoc est quod Apostolum dicit ad Hebreos, 11, loquens de patribus veteris legis, ubi dicit: Iuxta fidem defuncti sunt isti, non acceptis repromissionibus, sed a longe eas respicientes. Notanter autem dicitur ab Apostolo quod patres veteris testamenti defuncti sunt iuxta fidem, id est, adherentes fidei, ut dicit Glossa; unde de tempore Christi dicit Apostolus, ad Galatas, 3: At ubi venit fides, id est, postquam revelata est fides, que antea occulta erat antiquis, sicut ibidem Glossa subiungit. Et sic fides antiquorum dicitur fides, et non fides; fides quidem quantum ad substantiam, quia, ut dictum est, erat una et eadem cum nostra; non fides quantum ad explicationem et integram revelationem, que nobis facta est per Christum, cum quo Apostolus dicit nobis advenisse fidem; unde cum in allegata auctoritate dixisset: Iuxta fidem defuncti sunt isti, non acceptis repromissionibus, sed a longe eas respicientes, statim subiunxit: salutantes, scilicet, eas, et confitentes, quia advene et peregrini sunt super terram. Ubi, ut sacri doctores exponunt, loquitur ad similitudinem nautarum, qui, exsistentes in mari, a longe videntes portum, gaudent, et salutant illum, et morantes in eo; sic patres veteris testamenti, videntes a longe promissionem et impletionem mysterii Christi, gaudebant; propter quod dixit Christus (Ioannis, 8): Abraham, pater vester, exsultavit ut videret diem meum: vidit et gavisus est. Et quia longe erant a tempore Christi, ideo confitebantur se esse advenas et peregrinos; (Genesis, 23): Dixit Abraham: Advena et peregrinus sum, et cetera; et Iacob (Genesis, 47): Dies peregrinationis mee, et cetera. Et sic patet obscuritas et involutio status illius veteris testamenti, quamtum ad fidem, respectu claritatis et revelationis eiusdem in statu evangelico, que nobis per Christum incarnatum pervenit, ut infra magis patebit; que obscuritas et involutio proveniebat propter remotionem et distantiam a tempore Christi, per quem illuminari et plenissime revelari debebat; unde recte in prefata auctoritate, ad Galatas, 3, premisit Apostolus prius, antequam veniret fides, scilicet Christi, sub lege, scilicet, veteri, custodiebamur conclusi in eam fidem que revelanda erat, scilicet per Christum. De sacrificiis vero illius temporis hoc idem clarissime patet, quod erant et multum confusa et involuta, sicut et fides, quam protestabantur per illa, respectu purissimi sacrificii sancte matris Ecclesie, tempore gratie, quod sue clarssime fidei correspondet; de quo inferius, Deo dante, explicabitur largius.
Considerandum autem post hec, quod ante Christi adventum, populus ille iudaicus fuit solus verus populus Dei electus, ex quo recta et ordinata respublica constituta est. Nam, secundum quod vult beatus Augustinus, secundo de Civitate Dei, capitulo 21, respublica nil aliud est quam res populi; populus vero est, non onmis cetus multitudinis, sed cetus iuris consensu et utilitatis communione sociatus. Quam definitionem adducit ex verbis Ciceronis in libris de Republica, ex qua idem beatus Augustinus, libro 19, capitulo 21, concludit quod respublica Romanorum, aut quecunque similis, dedita cultui idolorum, nunquam fuit vere respublica, nec talis cetus hominum vere populus appellari debuit; sed alia qualiscunque multitudo, que populi nomina digna non erat. Ratio autem eius est, quia non potest esse aliquod ius, ubi vera iustitia non est, et per consequens, nec populus dici potest ubi deficit ius, quia populus est cetus iuris consensu sociatus, et sic, nec respublica appellari debuit, ubi verus populus non fuit. Iustitia, porro, -inquit ille-, ea virtus est, que sua cuique tribuit; que igitur iustitia est hominis, que ipsum hominem Deo vero tollit, et inmundis demonis subdit, hoccine est cuique sua distribuere? An qui fundum aufert ei, a quo emptus est, et tradit ei qui nihil habet in eo iuris, iustus est? Et qui seipsum aufert dominanti Deo, a quo factus est, et malignis servit spiritibus, iustus est? Quasi dicat: non, sed iniustus, et magis quam alius, qui fundum vero domino abstulit; ex quibus concluditur solum iudaicum populum, temporibus illis, fuisse verum Dei populum, quando ceteri idolatrie serviebant, non dico homines sed populi. Ille vero soli vero Deo famulabatur et obediebat, et per consequens, illius populi erat respublica vera, quia erat ordinata et gubernabatur legibus regulatis a lege divina, et eius inefabili sapientia, per quam reges regnant, et legum conditores iusta decernunt, ut habetur Proverbiorum, octavo. Unde in secundo libro iam allegato, capitulo 22, concludit beatus Augustinus, dicens: In ea certe civitate est vera iustitia, de qua scriptura sancta dicit: gloriosa dicta sunt de te, civitas Dei. Hec autem Dei civitas est sancta mater Ecclesia, cuius pars quedam, iam in celis gloriosa triumphat, altera vero adhuc peregrinatur in terris, cuius typum et similitudinem mater illa synagoga, in omnibus suis mysteriis et officiis, antiquitus figuravit; sicut et nunc militans sancta mater Ecclesia figurat triumphantem in gloria, et ad eius exemplar, quantum possibile est, se componit et ordinat, ut habetur in sacro canone, distinctione 89, Ad hoc dispositionis provisio, in fine. Unde reliquitur concludendum, quod illa erat tunc temporis populus, respublica et Ecclesia fidelium, ad quam pertinebant, et cuius membra erant omnes illi quicunque in aliis populis serviebant Deo, viventes lege nature, licet non obligarentur eius ceremonias et ritus speciales observare, dum tamen ei non adversarentur et repugnarent; quia alias, si ei contradicerent, et eandem impugnarent, immo etiam, si eam non venerarentur et amarent, cum ad eorum notitiam veniret, iam eo ipso a statu salutis discederent, ut inferius habet declarari. Ratio autem quare ad eam, velut eius membra, pertinebant, est quia ibi erat fides clara et aperta, et Dei cultus, sufficientissime ordinatus, prout illi statui pertinebat, in quo pro tunc in fide venturi, licet velata figuris, congregata erat Ecclesia. Quam fidem et Dei cultum, licet occultiori modo, ipsi etiam profitebantur et tenebant, quia alias salvari non poterant, et sic erant eius fideles et membra. De speciali autem huius populi veteris synagoge electione, qua omnipotens Deus eundem sibi in populum peculiarem appropriare voluit, et ei se apertius revelare, ut esset lux ceteris gentibus in laudem et gloriam nominis sui, propter quod eum tantum voluit mgnificare; et qualiter idem populus eius legi et ceremoniis voluntarie se subegit, scribitur his verbis Deuteronomii, 26 capitulo, ubi dicitur: Hodie Dominus Deus tuus precepit tibi ut facias mandata atque iudicia, et custodias et impleas, ex toto corde tuo, et tota anima tua. Deum elegisti hodie ut sit tibi Deus, et ambules in viis eius, et custodias ex todo corde ceremonias illius, et mandata atque iudicia, et obedias eius imperio. En Deus elegit te hodie, ut sis ei populus peculiaris, sicut locutus est tibi, et custodias omnia precepta eius, et faciet te excelsiorem cunctis gentibus, quas creavit in laudem et nomen et gloriam suam, ut sis populus sanctus Domini Dei tui, sicut locutus est. Et similiter de eius sanctissima lege, quam eis tradidit, que in sacra scriptura testamentum nuncupari consuevit, in qua vere fidei credulitas et cultus continebatur expresse, dicitur Psalmo 88: Disposui testamentum electis meis. De altitudine vero, et excellentia huius sancti testamenti Dei, quod eis specialiter tradidit, propter quam ceteri homines in admirationem verti deberent, cum eam cognoscerent, habetur Deuteronomii, 4 capitulo, ubi dicitur: Hec est enim vestra sapientia et intellectus coram omnibus populis, ut audientes universi precepta hec dicant: En populus sapiens et intelligens, gens magna. Nec est alia generatio tam grandis, que habeat deos appropinquantes sibi, sicut Deus noster adest cunctis obsecrationibus nostris. Que est enim alia gens sic inclyta, que habeat ceremonias iustaque iudicia et universam legem, quam ego proponam hodie ante oculos vestros?
Cum autem populus ille iudaicus, solum ad Dominum pertinuerit, ut ipse et nemo alius diceretur populus Dei, propter specialem cultum et ceremonias et legem, propterque erat notus in Iudea Deus, et in Israel magnum est nomen eius (Psalmo 75), non tamen sic eum Deus elegit, ut etiam tunc temporis perire permitteret ceteras gentes, et viam sperande salutis eis misericordissime non aperiret, nam plurimi ex aliis gentibus homines particulares, opera vere iustitie apprehendentes, fuerunt Deo fideles et accepti, et inter veros israelitas, non terrene hereditatis sorte, sed celesti societate heredes et concives, quos Deo multifarie illuminare placuit in fide et eius cultu acceptabili, aut ex notitia et conversatione illius iudaici populi, aut angelorum suorum revelatione, vel quacunque alia sibi placita inspiratione, ut declarat sanctus Thomas, tertio Sententiarum, distinctione 25, questione 4, articulo secundo. De quibus et Dominus loquitur per prophetam, comprimens Iudeorum superbiam, et improbans eorum inmunditiam, comparatione aliorum fidelium, qui in aliis nationibus eidem devotissime serviebant, (Malachie, primo) dicens: Ab ortu solis usque ad occasum, magnum est nomen meum in gentibus, et in omni loco sacrificatur et offertur nomini meo oblatio munda, quia magnum est nomen meum in gentibus, dicit Dominus exercituum; et vos polluistis illud. Sacrificium autem istud, hic a propheta memoratum, licet ad litteram intelligatur de sacrificio nove legis, scilicet, eucharistia, quod est mundissimum et Deo acceptissimum, quod etiam in omnibus gentibus offertur, cum ex omnibus nationibus terre sint aliqui christiani illud Deo offerentes, quod propter certitudinem prophetie, iam de presenti, dicebatur a Deo offerri, tamen non incongrue intelligi etiam potest de sacrificio quorumdam hominum fidelium, ubique inter gentiles idolatras tunc viventium, Deumque lege nature colentium, quod erat figurativum et expressivum huius altissimi sacrificii novi testamenti, scilicet, eucharistie, quod etiam non solum in Hierusalem, et in sanguinibus et carnibus vitulorum et taurorum, sicut fiebat in illo veteri sacrificio, sed in omni loco, et in spiritu et veritate, secundum ordinem Melchisedech, sibi debebat offerri, sicut Christus ipse predixit mulieri samaritane, antequam fieret (Ioannis, 4): Mulier, crede mihi, quia venit hora, quando nec in monte hoc, nec in Hierosolymis, adorabitis Patrem. Et infra: Sed venit hora, et nunc est, quando veri adoratores adorabunt Patrem in spiritu et veritate; nam et Pater tales querit qui adorent eum. Spiritus est Deus, et eos qui adorant eum, in spiritu et veritate oportet adorare. Et ideo huiusmodi legis nature sacrificium, multum erat figurativum et expressivum huius nostri gloriosissimi sacrificii, scilicet, eucharistie, eet illud tunc, licet a paucis hominibus particularibus, verum Deum colentibus, et idola respuentibus, tamen in omni loco Deo offerebatur a fidelibus suis, qui eum colebant in gentibus, et erat sacrificium spiritus contribulati, quod est Deo acceptissimum, et sacrificium aliquod exterius quandoque oblatum, quod erat eius signum expressivum, et quedam protestatio vere fidei unius Dei, exhibita in eius cultum et reverentiam, ad quod omnes, quantum ad circunstantias particulares, non equaliter obligabantur, ut superius aliqualiter declaravi; et in hac lege nature, cum sacrificio sibi correspondente, poterant tunc quicumque salvari, qui non essent ex Iudeorum genere, quos Deus, consentientibus ipsis, ad specialem legem et cultum et ceremonias obligavit, ut nunc superiori capitulo tetigi. Alii vero non tenebantur ad hec, nisi voluntarie se vellent eisdem subiicere, propter maiorem cultum et reverentiam Dei, quemadmodum nullus tenetur ad observantias religionis, licet sit status maxime perfectionis, nisi illi qui se voluntarie ad eamdem obligaverunt voto sue professionis, sicut largius sanctus Thomas declarat prima secunde, questione 98, articulo 5. Nam, ut statim habet declarari, populus ille fuit electus a Deo, addita lege cum ceremoniis, in similitudinem cuiusdam religionis, ad quam non tenebantur ceteri homines, dum tamen agerent ea, que erant de necessitate salutis, viventibus lege nature; et hoc, sive cognoscerent populum illum, sive non, dum tamen, qui eum cognoscerent non spernerent, putantes eum superstitiosum, vel aliquid tale, ut innuit sanctus Thomas in allegata questione tertii libri Sententiarum; sed potius illum deberent venerari, tanquam electum populum Dei, ne illum contemnerent, qui eum elegit, quia tunc peccarent, sicut gravissime erraret qui religionem vilipenderet, quam venerari tenetur, licet nolit eam intrare; et huic satis apertissime concordat quod habetur Ioannis, 12, ubi dicitur: Erant autem gentiles quidam ex his qui sacenderant ut adorarent in die festo. Hi ergo accesserunt ad Philippum, qui erat a Bethsaida Galilee, et rogabant eum dicentes: Dominus, volumus Iesum videre. Isti, qui gentiles erant, et Deo fideles, venerabantur eius populum et legem, in tantum ut venirent adorare Dominum ad templum sanctum suum in Hierusalem, ut hic dicitur, et nimio ardore desiderabant videre gloriosissimum Iesum. Simile est quod habetur de eunucho Ethiope regine Candacis, viro potente, qui venerat adorare Dominum in Hierusalem, et revertebatur sedens super currum suum, legensque Isaiam prophetam, ad quem Deus misit Philippum, loquens ei per angelum suum, ut iret, et eum in fide instrueret et baptizaret, quod et fecit, ut habetur Actuum, 8. Simile habetur de conturione, viro gentili, cuius servus infirmabatur Capharnaum, qui misit seniores Iudeorum, ut rogarent Iesum ut iret et sanaret servum suum, qui venientes dixerunt Christo, eum sollicite deprecantes: Quia dignus est ut hoc illi prestes; diligit enim gentem nostram, et synagogam ipse edificavit nobis, ut habetur Luce, 7. Omnes isti, et quicumque tales, qui lege nature viventes, Domino erant fideles, venerabantur populum Dei, et eius sanctissimam legem et ceremonias, et cultum eiusdem, non tamen tenebantur illas observare, aut se circuncidare, de necessitate salutis, sicut Iudei; sicut aperte patet de omnibus istis supradictis, et de similibus aliis, qui, licet essent fideles et Deo accepti, non tamen circuncisi sunt, nec se legi veteri subiecerunt eam ad observandum cum suis ceremoniis super se suscipientes. Immo, licet circuncisio data esset Abrahe et semini eius, quia tamen istud semen erat secundum electionem, in qua separatus est Isaac ab Ismaele, et Iacob ab Esau; ideo soli homines descendentes ab Isaac per Iacob, tenebantur ad illam de necessitate salutis, et in Iacob ceperunt omnes ad illam obligari descendentes ab eo, qui dicti sunt filii Israel, quorum generationibus lex data est, in quibus nulla separatio facta fuit, sicut in duobus predictis, scilicet, Ismaele et Esau; qui, quamdiu fuerunt in domibus parentum suorum, etiam tenebantur ad circuncisionem necessario; postmodum vero non, nec filii eorum, ut declarat sanctus Thomas, quarto Sententiarum, distinctione prima, questione secunda, articulo primo. Quicunque tamen gentiles, qui vellent ad cultum iudaicum transire, et se circuncidi, et ceremonias et observantias legis super se, ad observandum, suscipere, recipiebantur a Iudeis ex precepto legis (Exodi, 12 capitulo): Si quis autem peregrinorum in vestram voluerit transire coloniam, id est, in vestrum cultum et fidem, et facere phase Domini, circuncidetur prius, et cetera. Et tales laudandi erant tanquam melius aliquid inde facientes, quia perfectius et securius salutem consequebantur sub observantiis legis, quam sub sola naturali lege, et ideo ad eam admittebantur; sicut nunc laici transeunt ad clericatum, et seculares ad religionem, et laudantur, et recipiuntur tanquam melius aliquid facientes, quanvis absque hoc possent salvari, sicut declarat sanctus Thomas, prima secunde, questione 98, articulo 5. Et sic concludendum est multos fuisse fideles inter gentiles, etiam tempore veteris legis, immo multos eorum fuisse perfectiores quibusdam Iudeis, ut ex eorum fide et operibus patet, et ipsa auctoritas Malachie, superius inducta, satis hoc innuit. De quo similiter loquitur Augustinus, 18 de Civitate Dei, capitulo 47, apertissime ad propositum, dicens: Nec ipsos Iudeos existimo audere contendere neminem pertinuisse ad Dominum, preter Israelitas, ex quo propago Israel esse cepit, reprobato eius fratre maiore. Populus enim revera, qui proprie Dei populus diceretur, nullus alius fuit; homines autem quosdam, non terrene, sed celesti societate, ad veros Israelitas superne cives patrie pertinentes, et in aliis gentibus fuisse negare non possunt, quia, si negant, facillime convincuntur de sancto et mirabili viro Iob, qui nec indigena, nec proselytus, id est, advena populi Israel fuit, sed gente idumea genus ducens: ibi ortus, ibidem mortuus est; qui divino sic laudatur eloquio, ut quod ad iustitiam pietatemque attinet, nullus ei homo suorum temporum coequetur, que tempora eius, quamvis non inveniamus in chronicis, colligimus tamen ex libro eius, quem pro sui merito Israelite in auctoritatem canonicam receperunt, tertia generatione posteriorem fuisse quam Israel.
Possem quidem de aliquibus aliis hoc idem inducere, ut multos ex gentibus fideles et iustos fuisse viventes lege nature, exemplis clarissimis demonstrarem, sicut de beato Iob nunc intulit Augustinus, sed pretereo. Hoc tamen satis sit probationis ad presens, quod per illum possumus reliquos intelligere, quos scriptura sacra subticuit, sicut et idem ipse Augustinus statim subiungit, dicens: Divinitus autem provisum fuisse non dubito, ut ex hoc uno sciremus etiam per alias gentes esse potuisse qui secundum Dominum vixerunt, eique placuerunt, pertinentes ad spiritualem Israelem, et cetera. Quibus adiiciendum existimo quod in aliis etiam nationibus fuerunt aliqui prophete, qui Christi mysterium predixerunt, sive Deo revelante per sanctos angelos suos, vel quocumque alio modo inspirante, sive etiam malignis spiritibus, eodem permittente, ut scirent et hominibus talibus revelarent, sicut seipsum presentem in carne permisit a talibus malignis spiritibus recognosci, et per obsessos homines altis vocibus publicari, eo tempore quo adhuc eundem verum Dominum et hominem fore promissum redemptorem, ceci ignorabant Iudei, ut habetur Maththei, 8, ubi per illos duos homines sevos demoniacos clamaverunt maligni spiritus, dicentes: Quid nobis et tibi, Fili Dei? Venisti huc ante tempus torquere nos? Idem Marci, 5, et Luce, 4, dicitur: Exibant autem demonia clamantia et dicentia: Quia tu es Filius Dei. Et sic non differt, quantum ad hoc, utrum per bonos vel per malos homines, sive angelos, mysterium suum Deus manifestare dignaretur hominibus, cum omnes sibi serviant ad nutum, sive boni sive mali sint; et in omnibus etiam compleatur eius beneplacitum, secundum eius iustitiam et misericordiam, quia bonis tale mysterium est meritorium, et cedit ad gloriam; malis vero est demeritorium et cedit in penam. De quibus loquitur Christus (Maththei, 7) dicens: Multi dicent mihi in illa die, scilicet, ultimi iudicii: Domine, Domine, nonne in nomine tuo prophetavimus, et in nomine tuo demonia eiecimus, et in nomine tuo multas virtutes fecimus? Et tunc confitebor illis: quia nunquam novi vos. Discedite a me, qui operamini inquitatem. Super quo satis ad propositum loquitur Augustinus in tractatu Epistole Ioannis, ut habetur in sacro canone, prima, questione prima, Prophetavit, ubi sic dicitur: Prophetavit Saul, malus rex, cum etiam sanctum David persequeretur. Non ergo se iactent, qui, forte sine caritate, habent sanctum Dei munus, sed videant qualem rationem sint habituri cum Deo, qui sanctis non sancte utuntur; ex his enim erunt qui dicturi sunt in iudicio: in nomine tuo prophetavimus; quibus non dicetur: mentimini, sed: non novi vos, et cetera. Spiritum ergo prophetie dicendi sunt habuisse, sed non meritum. Hec ibi. De bonis igitur exemplificare possumus, in santo Iob, in cuius libro de fidei mysteriis, ut de generali omnium resurrectione, et huiusmodi, multa prophetice continentur; de malis vero adducere possumus, pro exemplo, Balaam ariolum filium Beor, qui de Christo apertissime prophetavit, ut habetur Numeri, 24. Hoc idem adducit sanctus Thomas, tertio Sententiarum, distinctione 25, questione 4, articulo 2, de Sibylla, cuius prophetiam de Christo, et eius sacratissima passione, de finali iudicio et generali resurrectione, satis aperte recita Augustinus, 18 de Civitate Dei, 23, capitulo Per totum. Inducit similiter sanctus Thomas ibidem, et secunda secunde, questione 2, articulo 7: quod tempore Constantini Augusti, et Helene, matris eius, inventum fuit, sicut scribitur in historiis Romanorum, quodam sepulchrum in quo iacebat homo, auream laminam in pectore habens, in qua scriptum erat: Christus nascetur ex virgine, et credo in eum. O sol: sub Helene et Constantini temporibus iterum me videbis. Et sic dicit quoque beatus Dionysios, 9 capitulo Celestis Hierarchie, quod multi gentilium per angelos sunt reducti in Dominum. Ista tamen, et si qua alia sunt, ad probandum divina, que credimus, non sunt nobis necessaria, ita ut fides nostra firmetur per illa, sicut non infirmaretur illis subtractis, preter ea tamen, que in sacra scriptura inserta sunt, ut fuit prophetia Balaam, quam eadem causa et intentione, qua scripta est, et Ecclesia recipit illam, debemos eet nos recipere. Similia tamen quacunque auctoritate firmentur, quadam delectatione fideles permulcent, dum conspiciunt Christi mysterium etiam in gentibus fuisse precognitum; quam ob causam hic ista ingerenda putavi, ne cunctos gentiles, etiam illo tempore Dominum reprobasse quisquam existimet, ac eosdem penitus oblitum fuisse crediderit. Specialiter autem fideles admonet Augustinus, ne in disputando contra Iudeos hec et simili, intuitu probationis adducant, ne forte existiment illa a nobis fuisse conficta, et, per consequens, quecunque alia credenda, et sic inde robur fidei succumbat, unde erigi non debuerat; ad hoc enim populum illum Deus ex cunctis gentibus preelegit, ut in sequenti capitulo patebit, ut, cum tempus sibi precognitum advenisset, ex illo, populum sibi acceptabilem in omnibus gentibus procrearet, perfectum quantm ad statum, et inmutabilem usque ad mundi terminum- Cuius perfectionem et qualitatem, fidem et credulitatem, cultum et religionem, in illo parvo populo et peculiari, ad hoc specialiter electo, sufficientissime presignavit, adeo ut quecunque christiana religio credit, veneratur et predicat, ex illo possint clara luce monstrari, si tamen, qui docendus est, velamen sibi obstinate cecitatis ante oculos non opponat, quo Spiritui Sancto contradicat, et fidei lumen animum intrare non sinat; quod perfidis Iudeis manifestum est contigisse, qui Christum verissimum salvatorem, que est via, veritas et vita, per quem in eternam requiem intrare deberent, usque in hodiernum diem, dura cervice negare contendunt. Hoc ergo satis sit ad propositum, quos specialiter contra eos, peregrinas ab eorum lege prophetias, vel alias similes probationes adducere non est tutum; fuisse tamen extra eos aliquas prophetias, quibus Christi mysterium, ob causam dictam, prenuntiabatur esse futurum, nobis credentibus non est dubium. De his omnibus loquitur Augustinus, 18 de Civitate Dei, capitulo 47, satis efficaciter ad propositum, dicens: Qua propter quisquis alienigena, id est, non ex Israel progenitus, nec ab illo populo in canone sacrarum scripturarum receptus, legitur aliquid prophetasse de Christo, si in notitiam nostram venit, aut venerit, ad cumulum a nobis commemorari potest, non quo necessarium sit, etiam si desit, sed quia non incongrue creditur fuisse, et in aliis gentibus homines quibus hoc mysterium revelatum est, et qui hoc etiam predicare impulsi sunt, sive participes eiusdem gratie fuerint, sive expertes, seu per malos angelos docti sint, quos etiam presentem Christum, quem Iudei non agnoscebant, scimus fuisse confessos. Et sequitur: Sed quecunque aliorum prophetie, de Dei, per Iesum Christum, gratia proferuntur, possunt putari a christianis esse conficte. Ideo nihil est firmius ad convincendos quoslibet alienos, si de hac re contenderint, nostrosque faciendos, si recte sapuerint, quam, ut divina predicta de Christo, ea proferantur, que in Iudeorum codicibus scripta sunt. Quibus avulsis de sedibus propriis, et propter hoc testimonium, toto orbe dispersis, Christi usquequaque crevit Ecclesia. Hec ille.
Queret autem aliquis non supervacue, quod et presenti negotio proficuum erit inserere, cur, scilicet, omnipotens Deus, inter innumeras nationes, solum illum iudaicum populum, respectu earum tam parvum, tanta benevolentia et amore sibi coniungere voluit, ut eum filium primogenitum appellare, et tantis beneficiis et gratiis adoptaret; ceteras vero gentes, velut oblitus desereret, tanquam si de eis curam nullam haberet, et esset personarum acceptor Deus; ad quod, iuxta dicta sanctorum, breviter mihi respondendum videtur, quod altissimo Dei consilio, hoc ordine congruo factum est, et duabus de causis contigisse probatur; quarum una dependet ex alia. Prima videlicet, est ut sibi illum, velut religiosam gentem coniungendo adaptaret, quia ex eo unigenitus Dei Filius carnem disponebat assumere, non ut populo illi soli prodesset, sed ut totum genus humanum redimeret. Cuius universalis redemptionis, ac eiusdem mysterii sacratissimi, populus ille esse debebat instrumentum et lumen, per acceptas divinas ceremonias, et legem, et prophetias, et oracula Dei, in quibus illud inefabile mysterium mediatoris Dei et hominum, Christi Iesu, tenebatur inclusum, tam in figuris, quam in pollicitationibus et promissis, ut ex eis precognosceretur locus, tempus et modus sui sacratissimi adventus ne eum, velut insperatum, dedignarentur recipere; debitum enim erat ut tam altissimum sacramentum diu ante prenuntiaretur esse futurum, et celestem regem miris quibusdam modis, eius electi precones, clamando preirent, ut sic ad eum devotissime recipiendum, corda hominum prepararent. Secunda vero causa fuit ut sanctos illos patriarchas suos acceptos amicos honoraret, dum tantum eorum genus diligeret et exaltaret, ut ex eis ipse carnem dignaretur assumere, et ad hoc eos diu ante preeligere et acceptare, et eis se ipsum daturum promittere. Nam cum huiusmodi mirabiles promissiones toti mundo fieri non possent, immo ne fieri deberent, ut inferius patebit, placuit altissimo Deo ad hoc assumere et adaptare sanctorum suorum electam progeniem, cui in salutem omnium gentium se apertius demonstraret; et sic eam tam mirabiliter edoceret, et tam tenerrime custodiret, non attentis eorum erroribus et peccatis, quibus frequentissime involuti, a sanctis illis patribus deviarunt; et hoc est quod dicitur Deuteronomii, 9, ubi loquens Moyses ad eos, expresse aperit huiusmodi causam, quare sic Deus elegerit eos in peculiarem populum, ut introduceret in terram promissionis, qua figurabatur eterna hereditas, per Christum suis fidelibus conferenda, ut inferius, capitulo 16, declarabitur; unde sic locutus est eis: Nec, inquit, propter iustitias tuas et equitatem cordis tui ingredieris ut possideas terram eorum, sed quia ille egerunt impie, introeunte te delete sunt, et ut compleret verbum suum Dominus, quod sub iuramento pollicitus est patribus tuis Abraham, Isaac et Iacob. Scito ergo quod non propter iustitias tuas Dominus Deus dederit tibi terram hanc in possessionem, cum dure cervicis sis populus. Et ideo elegit illum populum in peculiarem et religiosum, sicut dicitur Deuteronomii, 7: Te elegit Dominus Deus tuus ut sis ei populus peculiaris de cunstis populis, qui sunt super terram, et cetera. Et simile habetur 14 et 26 capitulis; unde propter hoc Deus volebat eum esse singularem, et quodammodo specialem in ceremoniis et sanctitate, sicut dicitur Deuteronomii, 18: Perfectus eris et absque macula cum Domino Deo tuo, et propter hoc similiter quodammodo professionis utebantur omnes de populo illo ad similitudinem religionis, cum quilibet ex precepto legis dicere debebat publice in tabernaculo, aut in templo et coram sacerdote: Profiteor hodie coram Domino Deo tuo, quod ingressus sum in terram pro qua iuravit patribus nostris, ut daret eam nobis, et cetera. Sic habetur Deuteronomii, 26. Et sic per illum Iudeorum populum salus cunctis gentibus parabatur, que, suo tempore, ad eas, signis manifestissimis devenire debebat; unde in eorum lege et prophetiis, semper fiebat mentio de vocatione gentium et de mutatione illarum ceremoniarum in novum populum amabilem et perfectum, de quo presto sunt plurima testimonia; sed sufficiat ad propositum Apostoli verbum ad Romanos, 9: Quos vocavit, inquit, non solum ex Iudeis, sed etiam ex gentibus, sicut in Osee dicit: Vocabo non plebem meam, plebem meam; et non dilectam meam, dilectam meam; et non misericordiam consecutam, misericordiam consecutam; et erit in loco, ubi dictum est eis: non plebs mea vos, ibi vocabuntur filii Dei vivi, et cetera. Et prima Petri, primo, Petrus, apostolorum princeps, loquens de conversione et salute omnium fidelium, et specialiter quibus scribebat gentilium, sic dicit: De qua salute exquisierunt atque scrutati sunt prophete, qui de futura in vobis gratia prophetarum, scrutantes quod vel quale tempus significaret in eis spiritus Christi, prenuntians eas que in Christo sunt passiones et posteriores glorias, quibus revelatum est, quia non sibi ipsis, vobis autem ministrabant ea que nunc nuntiata sunt vobis per eos, qui evangelizaverunt vobis de Spiritu Sancto misso de celo, et cetera. Eo similiter tempore, quo status legis durabat, non repellebantur ab illo populo cetere nationes, que ad eum, intuitu divini cultus, sociari se vellent; immo recipiebantur amicabiliter et benigne, preter paucas illas perditissimas gentes terre promissionis, quas Deus, propter sua nefandissima opera occidi mandavit, nulli tamen precludebatur via sperande salutis eterne, si verum Dominum colere, et lege nature vivere vellet, ut superius aliqualiter declaravi. Ex hac similiter iam dicta singulari huius populi electione, duo etiam consequebantur eundem populum, non mediocria: unum in eius laudem et honorem; alterum in testimonium. Magnus quidem honor fuit populi Iudeorum, quod ex eo provenit tam altissimum sacramentum, ut ex eis Christus nasceretur, et esset lux et instrumentum salvationis omnium gentium; unde Ioannis, 4, dixit Iesus mulieri Samaritane, illum populum preferendo: Vos, inquit, adoratis quod nescitis; nos adoramus quod scimus, quia salus ex Iudeis est. Et ideo beatus Petrus, honorans et exhortans Iudeos, Actuum, 3, ait ad illos: Vos autem estis filii prophetarum, et testamenti, quod proposuit Deus ad patres nostros, dicens ad Abraham: In semine tuo benedicentur omnes familie terre. Vobis primum suscitavit Deus Filium suum, et misit eum benedicentem vobis, ut convertat se unusquisque a nequitia sua. Et Apostolus de eisdem loquens ad Romanos, 9, dicit: Quorum, scilicet, Iudeorum, adoptio est filiorum Dei, et gloria, et testamentum, et legislatio, et obsequium et promissa, quorum patres, et ex quibus Christus secundum carnem. Multa quidem et alia sunt que tam ex lege, quam ex prophetiis, et ex simul adiuncta ratione, apertissime ostendunt populum illum Dei electum, ac suam legem et sacerdotium fuisse cunctarum gentium, velut quodam divinum speculum positum in salutem et benedictionem omnium salvandorum, quos Deus per suum inigenitum incarnatum, ad se vocare, adducere et congregare, suo tempore disponebat; qui in plurima multitudine, a quatuor partibus mundi venientes, revelata iam gratia et eterna salute, debebant salvari, cognito unico et verissimo redemptore, et accepta eius sanctissima lege; que omnia ex Iudeis, velut ex electa radice, debebant prodire in cunctorum commodum et salutem. Sed quia hec apertissime in sanctis evangeliis relucent, quod et clarissime in pluribus epistolarum suarum locis Apostolus ostendit et aperit, ideo superfluum esset super his testimonia convolvere. Unum tamen est quod sanctus ille Simeon, novus evangelicus Christi propheta, unico verbo conclusit hoc mirabile sacramentum, dicens (Luce, secundo) quod Christus, ex Iudeorum populo natus, ac ipsa eadem hora in templo suis manibus presentatus, fuit lumen ad revelationem gentium, et gloriam plebis sue Israel. Si autem queratur quare illum populum Iudeorum magis sibi elegerit ad hoc mysterium, quam aliquem alium, ut ex eo ipse Christus nasceretur, dicit sanctus Thomas, prima secunde, questione 98, articulo 4, quod pro hoc notatur conveniens responsio Augustini, quam dicit super Ioannem, quare hunc trahat et illum non trahat Deus, scilicet, ad penitentiam et gratiam: noli velle iudicare, si non vis errare; unde ibidem supra concludit quod ista huiusmodi iudaici populi electio non fuit propter meritum Abrahe, ut talis promissio ei fieret, ut Christus ex eius semine nasceretur, sed ex gratuita electione et vocatione; unde dicitur (Isaie, 41): Quis suscitavit ab oriente iustum, et vocavit eum, ut sequeretur se? Et sic ex sola gratuita electione patres promissionem acceperunt, et populus ex eis genitus legem accepit, secundum illum Deuteronomii, 4: Audistis verba illius de medio ignis, quia dilexit patres vestros et elegit semen eorum post illos. Presuposita tamen Dei dilectione et promissione ad patres antiquos, que gratuita et libera fuit, ut dictum est, consequenter inde sequitur electio illius populi ad Christi mysterium complendum, propter veritatem Dei, ad confirmandas in eo promissiones patrum, sicut dicit Apostolus ad Romanos, capitulo 15. Secundum autem quod ex his consequitur ad Iudeos est, quod per huiusmodi eis specialiter revelata, poterant et possunt convinci ut Christum redemptorem verissimum tota devotione deberent recipere, secundum quod Christus dixit eis (Ioannis, 5): Scrutamini scripturas, in quibus vos putatis vitam eternam habere, quia ille sunt que testimonium perhibent de me. Consequebatur similiter exinde, quod, veniente Christo, status ille debebat cessare, et quicumque ex eis excecati, obdurarentur, et nollent dispositam per eos salutem suscipere, debebant a Deo derelinqui, et miserabiliter dispergi et conculcari, dum tamen manerent in eadem cecitate; de quibus omnibus inferius, Deo dante, largius locuturus sum in hac parte.
Predictis autem adiiciendum est quod, licet Deus patrum synagogam tanto amore dilexerit, ut eam a ceteris gentibus separaret, et specialibus quibusdam ceremoniis adornaret, status tamen eius fuit imperfectus, specialiter quoad quinque, que presens negotium videntur contingere, quorum unum dependet ex alio, et sic deinceps taliter, ut primi imperfectione notata, ex consequenti eadem suo ordine derivetur ad alia. Sunt quidem ista quinque, videlicet, primum fides unius veri Dei; secundum, cultus exterioris sacrificii correspondentis ei; tertium est ipsa lex, que populo per ista duo aliqualiter adunato et non aliter dari debuit; quartum autem est finis ultimus, que est beatitudo, ad quam Deus per hec tria, suos fideles adducere intendit; quintum vero et ultimum est dicte legis usus ad invicem inter cives, et eius publicatio, quoad ceteras gentes. In his ergo omnibus, status ille vetus invenitur fuisse imperfectus, quod patet primo de fide; quia, licet in illa lege fuerit notitia aliqualia unius Dei, et etiam Christi, in quodam generali, tamen non fuit ibi notitia explicita trinitatis personarum in unitate essentie, nec per consequens, incarnationis Christi, nisi sub figuris, et in quodam communi; propter quod dicebatur quantum ad hoc, fides esse imperfecta respectu clarissime fidei novi testamenti, quam Christus veritate lucida revelavit, quantum ad eius totales explicationem; cuius ratio est, quia, sicut cognitio naturalis procedit de imperfecto ad perfectum, ut habetur primo Physicorum, quod pueri, sicut ad sensum videmus, non statim habent perfectam cognitionem, sed in quodam generali cognoscunt omnes homines, in tantum omnes viros patres vocant, feminas vero matres; postea vero crescendo, distinguunt, unde quodam clariori intelectu patrem secernunt, ceteros vero avunculos appellare incipiunt, et sic paulatim crescendo in perfectam cognitionem deveniunt, quando etatem solidam attingunt. Ita similiter supernaturalis cognitio fidei, ab imperfecto, ad perfectum, in humano genere, velut in quodam viro successive crescente, procedere debuit. Minor enim et generalior fuit in lege nature, in qua, quodammodo noviter, videbatur incipere. Clarior vero in secundo gradu, scilicet, in lege scripture, ubi, revelante Deo, humanum genus in Iudeorum gente, tanquam puer accrescens, perfectius Dominum per fidem cognoscere incepit, et eum speciali cultu discernere. Ista tamen fidei cognitio fuit imperfecta, respectu evangelice fidei, ut superius, capitulo 8 et 9 aliqualiter tetigi. Nam eadem comparatio, que est pueri ad virum perfectum, est legis veteris ad evangelium; propter quod Apostolus ad Galatas, 3, comparat statum illum pueritie, dicens: Lex pedagogus noster fuit in Christo, id est, sic nos instruxit et rexit, per respectum ad Christum, quemadmodum puerum instruit et regit pedagogus, antequam veniat ad virum perfectum; in figura autem huius imperfectionis et obscuritatis, quando Moyses loquebatur ad populum illum, habebat velatam faciem, ut habetur Exodi, 34, ad denotandum quod mysteria fidei nostre erant figuris et enigmatibus tunc velata; ad idem similiter est quod omnia, que in tabernaculo continebantur, quibusdam velis contegebantur: nam velum quodam erat ante introitum tabernaculi, quo, velut quodam pariete, omnia, que intra erant, occultabantur; aliud vero solemniori modo compositum erat intra tabernaculum, ante sancta sanctorum, quo arca federis et propiciatorium, toti populo abscondebatur, ut expresse habetur Exodi, 26 capitulo, in quibus quid aliud significabatur, nisi arcana fidei, qua Deus ibidem a fidelibus colebatur, fuisse tunc temporis diversimode occultata? Satis hoc innuit, immo expresse inducit Apostolus, secunda ad Corinthios, 3 capitulo. Et ideo breviter ad alia pretereo, presertim cum ipse dicat, prima ad Corinthios, 10 capitulo: Hec autem omnia in figura contingebant illis. De sacrificiis similiter illius temporis, patet quod erant imperfecta, sicut et fides, eo quod esset implicita, quam fideles antiqui protestabantur per illa sacrificia; ideo ex opere operato, id est, quantum erat in se sacrificia illa non iustificabant aliquem offerentem, ut Apostolus dicit ad Hebreos, decimo: Impossibile enim est in sanguine taurorum aut hircorum auferri peccata. Et ibidem iterum subdit Apostolus: Et omnis quidem sacerdos presto est, quotidie ministrans, et easdem sepe offerens hostias, que nunquam possunt auferre peccata. Effectus autem istorum sacrificiorum, quantum ad suos offerentes, erat quod ostendebant eos mundatos et sanctificatos a quibusdam irregularitatibus et inmunditiis corporalibus, quibus arcebantur ab ingressu tabernaculi, et ab huiusmodi oblatione; non tamen poterant eos iustificare, aut gratiam seu beneficium divinum aliquod impetrare, scilicet, in quantum erat ex seipsis; secus autem esset ex devotione et fide offerentis, que per se etiam sine sacrificiis Deo placita et homini proficua essent, et ad huiusmodi sibi prodessent, licet contrarium Magister videatur asserere, quarto Sententiarum, distinctione prima, in principio, ubi dicit quod huiusmodi legis veteris sacrificia, non iustificabant, aut gratiam conferebant, etiam si in fide et caritate fierent, cuius dictum in hac parte communiter a doctoribus non tenetur. Verum est enim quod, ex opere operato, id est, quantum erat ex semetipsis, iustificationem et gratiam non conferebant; tamen, ex opere operante, id est, ex fide ac caritate et devotione offerentium, bene iustificabant et gratiam conferebant, ex fide et exspectatione Christi venturi, quem multimode figurabant. Ex seipsis tamen, ut dictum est, vacua erant et egena, et spirituali gratia ad iustificandum carentia; nam, ut dicit Apostolus ad Hebreos, 9, loquens de huiusmodi sacrificiis, non poterant, secundum conscientiam, perfectum facere offerentem. Hoc ideo est quia talis perfectio conscientie fit per donum gratie, quam illa non poterant conferre; ratio autem huius est quia solum erant illa instituta ad figurandum Christum et illud eius unicum, evangelicum, mirificum et inefabile sacrificium, quo Christus quotidie verissime inmolatur, ad cuius significationem, omnia suo ordine pertinebant; et ideo plurima unum significabant, ut res tam altissima, multifarie sine fastidio commendaretur, de quo dicit Augustinus, decimo de Civitate Dei, capitulo vigesimo: Huius veri sacrificii multiplicia variaque signa erant sacrificia prisca sanctorum; cum hoc unum per multa figuraretur, tanquam verbis multis res una diceretur, ut sine fastidio multum commendaretur huic summo veroque sacrificio, cuncta falsa sacrificia cesserunt. Hec ibi. Et ideo taliter illa institui debuerunt, ut Christum, in quem dirigebantur, sub quibusdam figuris demonstrarent esse venturum, et suos offerentes excitarent ad eum exspectandum, et disponerent ad eum suscipiendum, quos et ab inmundittis carnalibus demonstrarent esse sanctificatos, quia adhuc populus ille carnalis erat, et ideo talia ei conveniebant, ut inferius, capitulo 18 patebit; de quibus omnibus breviter me expedio, quia de eis satis abunde locuti sunt sancti.
Ex imperfectione sacrificiorum fidei correspondentium, de quibus nunc aliqualiter tetigi, faciliter potest argui imperfectio legis illius populi, que sibi in his duobus, adunato et conformi, et non aliter, dari debuit, scilicet, in fide et sacrificio. Nam lex debet populo esse conformis, quia alias, unde debuit eum regulare, facile ipsum corrumperet, ut clarius capitulo 18 patebit. Secundum ergo ruditatem et imperfectionem populi, in his duobus, que dicta sunt capitulo precedenti, in quibus erat unitus sibi ipsi, sic debuit ei lex, per quam viveret et regularetur, proponi. Pro cuius notitia clariori considerandum quod triplicia erant precepta illius legis, in quibus continebatur totum corpus eius, nam quedam dicebantur esse moralia, quedam iudicialia, quedam vero ceremonialia; et istorum quedam ordinabantur in proximum, ut, scilicet, per illa homo bene ac recto ordine se deberet ad illum habere, sicut erant precepta quedam moralia et omnia iudicialia; quedam vero ordinabantur in Deum, ut, scilicet, per illa homo debite subderetur et serviret ei, cuiusmodi erant precepta ceremonialia, et etiam aliqua moralia; in his enim duobus, scilicet, diligere Deum et proximum, tota lex pendet et prophetae, ut Christus dixit (Maththei, 22). Nunc autem sic est quod omnia illa sacrificia veteris legis ad hec duo referebantur, et illa significabant, ut declarat Augustinus, 10 de Civitate Dei, capitulo 5, sic dicens: Quecunque igitur in ministerio tabernaculi sive templi, multis modis de sacrificiis leguntur divinitus esse precepta ad dilectionem Dei et proximi significandam referuntur: in his enim duobus preceptis, ut scriptum est, tota lex pendet et prophete. Hec ibi. Secundum ergo quod imperfecte illa significando dilectionem Dei et proximi demonstrabant; sic imperfecte, quantum ad ista duo, illi populo precepta dari debebant; que quidem precepta sufficienter dividebantur in illa tria genera supradicta. Patet autem de primo genere preceptorum, scilicet, de moralibus, quod illa fuerint imperfecta: Moralia autem vocantur que sunt de dictamine legis nature, quia, etiam si nulla lex hominibus data esset, statim cognoscerent huiusmodi legis nature moralia precepta esse iusta, et omni homine obligatoria, dictante conscientia; quorum imperfectionem sacri doctores consueverunt colligere ex duobus: primum est quod illa lex solum ordinabat actus exteriores ipsius hominis, non autem interiores, in quibus principaliter consistit bonum virtutis et moris. Unde secundum Iudeorum antiquos doctores, lex vetus solum prohibebat manum et non animum, id est, opera prava, et non concupiscentias eorum; propter quod illud quod habetur Exodi, 20, de non concupiscendo uxorem proximi sui, sic exponebant: Non concupisces, id est, signa exteriora concupiscentie non ostendes, ut sunt verba scurrilia, et impudici tactus; concupiscentiam tamen animi latentem, dicunt hoc precepto non prohiberi. Sed quod verius est, prohibebat concupiscentiam, et interiores actus ordinabat, sed tamen imperfecte, quia hec erat in paucis, scilicet, in furto et in mechia, et in istis non puniebat transgressores, penam infligendo. Secundum vero patet hoc, quod etiam ipsos exteriores actus moris insufficienter ordinabat, nam Deuteronomii, 23, permittitur dare ad usuram extraneo, licet prohibeatur hoc fieri fratri propinquo, scilicet, cuicunque Iudeo, ubi sic dicitur: Non fenerabis fratri tuo ad usuram pecuniam, nec fruges, nec aliquam aliam rem, sed alieno, et cetera. Similiter, Deuteronomii, 24, permittitur viro dare libellum repudii uxori sue, et eam a se abiicere, et aliam ducere, etiam ex causa indebita; eo, scilicet, solo quod non placuerit ei, propter aliquam feditatem, quam libere ipse posset allegare, et eam propria auctoritate ab se abiicere; unde sic dicitur: Si acceperit homo uxorem, et habuerit eam, et non invenerit gratiam ante oculos eius, propter aliquam feditatem, scribet libellum repudii, et dabit in manu illius, et dimittet eam de domo sua, et cetera. Manifestum est autem quod talis multiplicatio pecunie, vel alterius similis rei, qualis fit usura, est contra rectam et naturalem iustitiam; et talis expulsio vel separatio uxoris, similiter contra naturam matrimonii, cum indivisibilitas coniugum per totam vitam sit de dictamine naturalis rationis, secundum quod hec duo latius sacri doctores declarant, que et ego ad presens, prout certissime sunt, vera esse suppono. Et sic patet quod lex vetus imperfecte hominem ordinabat in moralibus. De secundo vero genere preceptorum, scilicet, iudicialium, patet hoc idem ex duobus: primo, ex modo inducendi homines ad observationem iustitie, ad quam iudicialia precepta ordinabantur. Sunt autem ista iudicialia precepta quedam determinate explicationes moralium preceptorum in ordine ad proximum, ut verbi gratia: Non pati maleficos vivere, est preceptum morale; modus tamen, vel determinatio mortis eorum, pertinet ad determinationem legis, ut quod decapitentur, comburantur, vel lapidentur, et alia huiusmodi, que in iudicialibus preceptis diversimode explicantur. Modus ergo inducendi ad observandum iustitiam, ad quam precepta ordinabantur, erat imperfectus, quia erat quendam timorem, que inducit in talibus observatoribus quandam penam, quod est proprium imperfectorum; nam perfecti ad huiusmodi observantiam moventur ex amore, et per consequens delectantur in tali opere, quia, ut dicitur prima Ioannis, 4: Timor penam habet; caritas autem foras emittit timorem. In signum autem huius imperfectionis, in qua lex illa suos cultores quibusdam timoribus constringebat, data fuit cum quibusdam terroribus et tonitruis, ut habetur Exodi, 19, ubi sic dicitur: Iam advenerat dies tertius, scilicet, in quo data est lex, et ceperunt audiri tonitrua, et michare fulgura, et nubes densissima operire montem, clangorem bucine vehementius perstrepebat, timuitque populus, qui erat in castris, et cetera. Et propter hoc eam vocat Apostolus legem servitutis et timoris, per contrarium ad evangelicam legem (Ad Romanos, 8), dicens: Non enim accepistis spiritum servitutis iterum in timore, sed accepistis spiritum adoptionis filiorum Dei, in quo clamamus: Abba, Pater. Secundo hoc idem patet ex ipsis iudicialibus preceptis, que aliquando infligebant penam innocenti, et aliquando culpabilem non puniebant. Primum patet per illud quod habetur Numeri, 35, de homicidio casuali, quod contingebat absque culpa occisoris, ubi dicitur quod talis, qui fortuitu et absque odio interficiebat hominem, debebat fugere ad unam de sex civitatibus refugii, que pro similibus erant assignate, et ibi manere usque ad mortem summi sacerdotis; quod tamen aliquando erat per magnum tempus, et per consequens talis qui erat innocens, cum homicidium fuisset omnino casuale et involuntarium, et ipse iudicatus, repertus fuisset sine culpa, puniebatur nihilominus gravi pena; quia oportebat eum exsulem esse per magnum tempus a sua civitate ac domo et possessione, et adhuc non vagari libere extra patriam, quo vellet; sed manere necessario reclusum in aliqua illarum sex civitatum. Secundum vero patet, nam ibidem subditur de tali fugitivo innocenti, quod si inventus fuerit extra fines alicuius illarum sex urbium, et percussus fuerit ab eo, qui est ultor sanguinis, scilicet, ab aliquo cognato hominis occisi, quod erit absque noxa ille, qui. sic eum occiderat; nam, ut dicitur ibi, debuerat in civitate usque ad mortem summi pontificis talis profugus residere. Et sic patet quod interfectio innocentis, que est gravis culpa, in tali casi remanebat sine pena, et per consequens, talia iudicialia precepta erat imperfecta. De tertii autem genere preceptorum, scilicet, de ceremonialibus, hoc idem patet. Ista autem erant quedan determinationes moralium preceptorum in ordine ad Deum; nam quod Deus honoretur, et ei a fidelibus suis serviatur, est de dictamine legis nature, quo tamen modo et ordine, loco et tempore,hoc fieri debeat, pertinet ad determinationem divine legis; que omnia in his ceremonialibus preceptis explicabantur. Ista tamen erant imperfecta, quia homines non iustificabantur per illa, nam quedam pars eorum pertinebat ad sacrificia, ordinando ea, de quibus in capitulo precedenti declaratum est fuisse imperfecta; alia vero pars pertinebant ad sacramenta, que quidem sacramenta erant instituta ad faciendum homines idoneos ad cultum divinum, sicut erant expiationes a tactu inmundi vel mortui, que erant omnibus utriusque sexus communes, et circuncisio, que conveniebat solis viris, et consecratio et unctio, que pertinebat solis sacerdotibus. Que omnia non poterant ex se ipsis quencunque a peccato iustificare, aut sibi gratiam conferre, preter sacramentum circumcisionis; hoc tamen non erat ex virtute illius sacramenti, sed in fide Christi venturi, quem protestabatur ille qui circuncidebatur, quomodolibet, vel per se, vel per alium. Multum tamen effectus huiusmodi iustificationis distabant a perfectione baptismi, qui eius loco successit, de quo non est sermo extendendus ad presens. Propter hoc ergo illa legalia sacramenta vocat Apostolus elementa infirma et egena, eo quod non iustificarent, nec gratiam ex se observantibus ea conferrent; unde Galatas reprehendens quod ista legalia denuo in fide Christi observare vellent, dicit de huiusmodi (Ad Galatas, 4) Quomodo iterum convertimini ad infirma et egena elementa, quibus denuo servire vultis? Dies observatis, et cetera. Sanctificatio autem, quam prestabant, erat mundare a quibusdam irregularitatibus, aut carnalibus inmunditiis, quibus Iudei ab ingressu templi et similibus arcebantur, de qua dicit Apostolus ad Hebreos, 9, quod sanguis hircorum et taurorum, et cinis vitule aspersus, inquinatos sanctificabat ad emundationem carnis. Alia autem pars ceremonialium preceptorum dirigebatur ad quedam sacra disponenda et ordinate tractanda, sicut erant vasa et loca, aut cetera huiusmodi, quibus utebantur Iudei in sacrificiis, et ritu colendi Deum; et similiter ad quasdam observationes, ad ipsos Iudeos pertinentes, quibus utebantur, vel quibusdam modis vivendi religiosis, eo quod erat populus peculiaris ipsius Dei, et eidem per sacramentum circumcisionis quodammodo consecratus; utpote quod custodirent se ab aliquibus cibariis et potibus, et quod observarent talem vel talem modum in suis vestibus, et cetera talia ad hec pertinentia; sed hec, ex supradictis, patet clarissime fuisse imperfecta, quia ista ordinabantur ad illa, sicut ad finem; de quibus tamen ostensum est quod fuerint imperfecta, ergo a fortiori concluditur hoc idem de istis; quia ex ipso fine accipitur ratio eorum que sunt ad finem, immo et finis semper est potior his que sunt ad finem. Sufficiat ergo pro huiusmodi generali conclusione, quod dicit Apostolus ad Hebreos, 7: Nihil ad perfectum adduxit lex. Et hoc ideo est, quia, ex se, nulli hominum contulit gratie perfectionem.
Quod autem dictum est superius de legis im perfectione, quantum ad precepta contenta in eius corpore, eo quod ex se neminem iustificarent, hoc idem facillime patet de eorum ultimo fine, scilicet, de eterna beatitudine, ad quam imperfecte suos cultores dirigebat eo tempore; quia illa non promittebant aperte, sed umbratice, et sub quibusdam figuris felicitatis terrene, quibus eterna beatitudo significabatur. Et hec quidem figurativa promissio intelligenda est quoad multitudinem, que adhuc rudis et animalis erat; nam, quantum ad aliquos viros particulares, quos dicere possumus evangelicos, aliter se habebat, quia, sicut in mysterris fidei clarius illuminati erant, ita in huiusmodi promissionibus altius sentiebant, ut declarat sanctus Thomas, tertio Sententiarum, distinctione ultima, questione 1, articulo quarto. Et hoc est quod dicit Augustinus, 10 de Civitate Dei, capitulo 15, ubi inquit: Hec autem lex, distributione temporum data est, que prius haberent, ut dictum est, promissa terrena, quibus tamen figurarentur eterna, que visibilibus sacramentis celebrarent multi, intelligerent pauci; unius tamen Dei cultus apertissima illic, et vocum et rerum omnium, contestatione precipitur. Hec ille. Tota igitur pollicitatio in aperta promissione, que illi rudi multitudini proponebatur, erat de temporali possessione, et de eius abundantia, pace et tranquillitate, ut tam ex lege, quam ex prophetarum oraculis clarissime patet; in his tamen, eterna beatitudo multimode figurabatur, que, Christo adveniente, apertissima voce fidelibus iam debebat promitti, ac eisdem a carnis pondere, cum essent soluti, realiter et cum effectu debebat conferri. Et hoc quidem ordinatissime manifestum est contigisse, secundum quod ex superioribus faciliter potest induci. Nam gratia Dei efficit hominem dignum vita eterna, ut dicit Apostolus ad Romanos, 6: Gratia Dei, vita eterna. Propter quod omnipotens Deus, suorum fidelium remunerator largifluus, utrumque eis donare dignatur, gratis tamen preveniendo, distribuit illis, quos in eterna gloria beatificare disponit, ut dicitur Psalmo 83: Gratiam et gloriam dabit Dominus. Secundum ergo proportionem dispensationis gratie in illa veteri lege, sic debuit promissio eterne beatitudinis mensurari, quia est velut quedam arrha future glorie. Sed dictum est supra cuncta illa legalia fuisse egena et infirma, eo quod, quantum erat de se, gratiam suis cultoribus non conferebant, sed tantummodo figurabant. Ergo sic debuit esse de eterna beatitudine, quod pro tunc non aperte, sed sub quibusdam figuris respicientibus ad futurum, debuit eis promitti; propter quod sanctus Thomas, in preallegato articulo, ex dictis beati Dionysii, 4, capitulo Ecclesiatice Hierarchie, satis pulchre collocat statum evangelice legis medium inter vetus testamentum et gloriam celestem, et ideo dicit quod eterna bona, que in celesti gloria palam et copiose beatis fidelibus exhibeantur, eadem illis in nova lege manifeste promitti debuerunt; in veteri vero lege, solum sub quibusdam figuris rerum temporalium, que magis umbre quam vere rei imagini assimilabantur. Et hoc est quod Apostolus dicit ad Hebreos, decimo capitulo, brevibus verbis huiusmodi differentiam comprehendens, ubi ait: Umbra futurorum bonorum habens lex, et non ipsam imaginem, scilicet veram, sicut lex evangelica continet. Assignat autem sanctus Thomas, in iam dicto articulo, tres rationes quare eterna premia sic figurari debuerunt in lege mosaica; quarum prima est, ut, ex his transitoriis et temporalibus, que sensualiter cognoscebant, paulatim assuefierent etiam a Deo maiora sperare, qui sic eis in his temporalibus abundantissime providebat; et sic efficerentur aptiores ad divina percipienda, que processu temporis revelari debebant. Secunda vero, que dependet ex ista, est, ut non solum eorum cognitio, que sensibiliter in figuris instruebatur in sacrificiis, sed etiam affectu manuduceretur a temporalibus ad eterna; nam, ut sepius dictum est, rudis illa communitas, ad modum pueri tunc temporis se habebat, qui non appretiatur in suo valore res magnas, immo nec afficitur, aut potest capere eas, nisi prius manuducatur per quedam infima et sensibilia; et ideo, sicut sensibiliter, et in quodam communi, instruebantur in fide, ita sensibiliter in temporalibus promissis debebant induci, ut ex illis possent ad superna aspirare. Et hoc est quod dicit Apostolus ad Galatas, tertio, quod, sicut de fidei instructione, ita et de celestium promissione intelligendum est, scilicet, lex pedagogus noster fuit in Christo, id est, sic nos instruxit et direxit usque ad Christum, quemadmodum puer instruitur et dirigitur per pedagogum. Hoc totum expresius dicit Augustinus, 10 de Civitate Dei, capitulo 14: Sicut autem, inquit, unius hominis, ita humani generis, quod ad Dei populum pertinet, recta eruditio per quosdam articulos temporum, tanquam etatum profecit accessibus, ut a temporalibus ad eterna capienda, et a visibilibus ad invisibilia surgeretur; ita sane, ut etiam illo tempore quo visibilia promittebantur divinitus premia, unus tamen colendus commendaretur Deus, ne mens humana, vel per ipsis terrenis vite transitorie beneficiis, cuique, nisi vero anime creatori ac Domino subderetur; omnia quippe quo prestare hominibus vel angeli vel homines possunt in unius esse in omnipotentis potestate, quisquis diffitetur insanit. Hec ille. Tertia autem ratio fuit, quia superflue viderentur tunc temporis bona eterna promitti, cum statim non possint eis exhiberi, nondum soluto pretio redemptionis humane; unde ex hoc magis gravarentur et deficerent, quam alleviarentur et proficerent, iudicantes talem promissionem quodammodo inefficacem ex dilatione promissorum; nam spes que differtur, affligit animum, ut habetur Proverbiorum, 13, quod licet in omnibus locum haberet, cum essent infirmi, specialius tamen hoc contingeret in infirmioribus. De hac autem imperfectione preceptorum veteris legis, quibus sola terrena promittebantur, et de eius congruentissimo ordine, respectu evangelice legis, in qua celestia palam promitti debebant, loquitur Augustinus in primo libro de Sermone Domini in monte, sic dicens: Si queritur quid significet mons [scilicet, in quo Christus daturus evangelicam legem ascendit, ut habetur Maththei, 5] bene intelligitur significare maiora precepta iustitie, quia minora erant que Iudeis data sunt; unus tamen Deus per sanctos prophetas et famulos suos, secundum ordinatissimam distributionem temporum, dedit minora precepta populo, quem timore adhuc alligari oportebat, et per Filium suum maiora populo, quem caritate iam liberari convenerat. Cum autem minora minoribus, maiora maioribus dantur, ab eo dantur, qui solus novit congruentem suis temporibus generi humano exhibere medicinam. Nec mirum est quod dantur precepta maiora propter regnum celorum, et minora data sunt propter regnum terrenum, ab eodem uno Deo, qui fecit celum et terram. Hec ibi. Et sic ad propositum concludendo patet illius legis veteris imperfectio circa finem ultimum, qui dicitur beatitudo, ad quam suos cultores intendebat adducere, quam tamen eis nec solo verbo aperte unquam promisit.
Ultima autem illius status veteris imperfectio, quantum ad presens propositum exspectare videtur, erat quod lex illa Dei non omnibus gentibus data est, nec eis de omnibus Deus eam publicari mandavit, quem nullus extra populum illum tenebatur recipere et observare, etiam si sibi predicaretur quotidie, ut superius, capitulo undecimo aliqualiter declaravi. Hoc tamen habebat secum quandam imperfectionem illius legislationis; nam cum in aliis etiam populis Deus plures fideles haberet, qui eum rectissime colerent, pertinentes ad veram Ecclesiam Dei, sicut superius declaravi, erat hoc quedam nota imperfectionis, ut inter veros unius altissimi Dei fideles, esset tanta diversitas cultus eius, et differentia modi vivendi. Nam cum Ecclesia militans ordinetur ad exemplar et similitudinem triumphantis Ecclesie, tanto status eius magis accedit ad perfectionem, quanto magis conformatur eidem, in his que sibi possibilia sunt, dum in hac peregrinatione conversatur et vivit. Sed in illa celesti patria est summa unitas et concordia, ubi Deus est omnia in omnibus; ergo sic debet esse in Ecclesia militante, quod ad hoc quod status eius sit in sua perfectione, debet esse unicus in omnibus fidelibus suis, quantum ad fidem et sacrificia et eius legislationem; hoc tamen solum completum est postquam Christus advenit, in statu eius sanctissime legis, ut inferius patebit; a qua temen unione multum status veteris testamenti videbatur distare, cum tunc temporis contineret suos fideles in tanta disparitate cultus et sacrificii, et diversi modi vivendi, nec vellet eos ad huiusmodi unionem quomodolibet obligare; et ideo concluditur rationabiliter, quod status ille, quantum ad hoc, imperfectus fuit. Amplius autem, cum tanta esset hominum multitudo, qui vivebant ubique terrarum, de quibus omnibus et eorum salute solus Deus curam habebat, tanquam de propriis suis mirabilibus creaturis, ad quandam quodammodo imperfectionem non integre provisionis pertinere videbatur, quod illi tantum populo se revelaret aperte, et legem et cerimonias ei traderet, quibus eum recte colendo posset salvari, et cetera huiusmodi, que vergebant in eius specialem commodum et favorem; ceteras vero gentes sine aliqua tali lege et speciali provisione relinqueret, cum eisdem omnibus similiter indigerent; hoc tamen non erat ex aliqua personarum acceptione, et Dei providentis imperfectione, quia in eo nihil huiusmodi cadere potest, cum ex mera liberalitate dispenset, que personarum acceptionem nunquam incurrit; quia in his solum personarum acceptio locum habet, que dispensantur per modum iustitie, pre maxime cum ipse omnibus suis creaturis, prout cuilibet congruit sufficientissime, larga benedictione provideat et dispenset (Psalmo 144): Oculi omnium in te sperant, Domine, et tu das escam illorum tempore oportuno; aperis tu manum tuam, et imples omne animal benedictione. Et ideo omnibus, prout expediens erat, providebat sufficienter, quantum erat ex se, et omnem hominem operantem iustitiam acceptabat. Propter quod, Petrus, videns fidem et devotionem Cornelii, et curam quam Deus habuit de eius salute, conclusit dicens (Actuum, 10): In veritate comperi quoniam non est personarum acceptor Deus, sed in omni gente qui timet Deum et operatur iustitiam, et acceptus est illi. Tota igitur hac imperfectio divine revelationis, quantum ad publicam legem, proveniebat ex conditione status imperfecti, qui tunc temporis sic debebat disponi, ut postmodum congruo ordine et debito tempore posset perfici; et sic concluditur idem, quod supra, de illius status imperfectione. Ex his duobus predictis sequitur aliud maius, quod comitabatur pristinum illum statum, scilicet, quod Iudei, superbo quodam supercilio erecti, abominabantur ceteras gentes, generaliter et indistincte; nisi ex aliqua speciali causa, singulares aliquas personas, aut populum diligerent, eo quod seipsos videbant inter omnes alios, per ea que predicta sunt, Deo singulari quodam amore coniungi; sicut et aliquando aliqui vani religiosi solent ceteros homines despicere, et quodammodo abominari dicentes illud Isaie, 65: Recede a me; non appropinques mihi, quia inmundus es. Propter quod non dubitabant eos quocunque modo gravare per usuras et alia huiusmodi, licet esset contra dictamen naturalis iustitie. Hanc autem abominationem Iudeorum ad ceteras gentes conclusit Petrus loquens ad Cornelium, indistincte de omni gentili (Actuum, 10): Vos, inquit, scitis quomodo abominatio sit viro Iudeo coniungi aut accedere ad alienigenam. Et capitulo 11 sequitur: Cum adiisset autem Petrus Hierusalem, disceptabant adversus illum, qui erant ex circuncisione dicentes: Quare introisti ad viros preputium habentes et manducasti cum illis? Hoc autem ideo erat quia quocunque modo separabantur ab eis, quantuncunque essent fideles et boni, sicut erat Cornelius: Immo nec Samaritanos secum recipiebant, qui legem tamen Moysi, licet in parte, aliqualiter observabant, nec eis coutebantur in aliquo, ut dicitur Ioannis, 4: Non enim coutuntur Iudei Samaritanis. Unde eodem capitulo premisit mulier Samaritana, dicens ad Iesum: Quomodo tu, Iudeus cum sis, bibere a me poscis, que sum mulier Samaritana? Nec solum dum permanerent in gentilitate eos despiciebant, sed etiam postquam essent ad iudaismum conversi, quantuncunque viderentur esse viri Iudei, eos semper alienigenas reputantes, et non sua omnibus eis communi, sed dispari lege tractantes, nec ad dignitates, officia et honores, eos secundum merita recipiebant, quemadmodum alios ex Iudeorum genere in tali casu reciperent; propter quod et Deus speciali lege mandavit de quibusdam, quod non abominarentur eos, sed diligerent tanquam fratres, et quod filii eorum, in tertia generatione reciperentur ad omnem honorem, officium et dignitatem, sicut erant Idumei et Egyptii (Deuteronomii, 23): Non abominaveris Idumeum, quia frater tuus est; nec Egyptium, quia advena fuisti in terra eius; qui nati fuerint ex eis, tertia generatione intrabunt ecclesiam Dei. De aliis autem permittebat quod eos abominarentur, et nunquam secum reciperent pari gradu honoris et dignitatis, sicut ibidem premittitur de Ammonitis et Moabitis. Ad huiusmodi status imperfectionem similiter accedit quod officia et honores, etiam inter omnes eiusdem populi concives, non equaliter pro merito cuiuslibet donabantur, sed dignitas sacerdotalis et administrationis officiorum templi uni tribui, scilicet Levi, erat applicata, cui, sicut paterne hereditati, ex eodem tribu descendentes posteri succedebant, et hoc diversimode per officia, scilicet, in summum sacerdotium, filii summi sacerdotis Aaron, et sic deinceps, ut patet (Exodi, 28). Et similiter Caathite, Iersonite, et Merarite, ministrantes unusquisque in ordine suo succedebant filii per generationes suas in huiusodi officiis, ut patet Numeri, 4 et 8 capitulo. Hoc autem ad quandam imperfectionem ministerii illius status videtur pertinere, cum aliquando invenirentur in aliis tribubus homines sanctiores, et pro huiusmodi officiis aptiores, qui possent perfectius Deo serviendo in eius tabernaculo ministrare; et ex illa tribu plurimi essent mali, qui taliter serviendo Deum offendebant, et se damnabant, et populum scandalizabant et pervertebant; propter que Deus multoties puniebat eos aperta iustitia, ut de multis posset satis per exempla monstrari. Ad hoc idem similiter accedit quod totum illud ministerium sacrificiorum erat multis irregularitatibus subiectum et involutum, tam ex parte ministrantium, quam ex parte offerentium, ita ut etiam concives populi illius, sub eadem lege viventes, cum maxima difficultate et labore ad illa accederent, tam ministrantes quam offerentes. Iste autem irregularitates et inmunditie contrahebantur ex causis levissimis, in quibusdam rebus rudibus et corporeis, que proprie non attinebant aliquid ad vitia vel virtutes; erant tamen multiplices et maxime impedientes, sicut patet Levitici, 5 capitulo, et eiusdem libri capitulo 15, per totum, et Numeri, 19 capitulo, quasi per totum, et in aliis quibusdam locis; propter quod hec omnia quandam imperfectionem in statu illo veteri connotabant, que per Christum auferri debebat. Unde ex superioribus sequitur Ecclesiam fidelium tunc temporis fuisse in statu suo quodammodo depressam et imperfectam, in tam paucis fidelibus, et tanta disparitate divisis, et tantis obstaculis impeditis. Erat similiter ab aliis gentibus quodammodo conculcata. Nam quemadmodum Iudei abominabantur alias nationes, sic et illi oderant et persequebantur ipsos Iudeos, et pluries eorum peccatis exigentibus, devicti sunt ab eis et dispersi, ac in captivitatem ducti, et templum profanatum et destructum, et vasa sacra ab eis asportata, immo et libri legis combusti. Et ob hanc status imperfectionem deridebantur boni fideles, qui pauci tunc temporis erant, et premebantur ab infidelibus pessimis et idolatris, et hoc ubicunque essent, sive in populo illo aut ab eo separati; unde de sancto Loth, ad huiusmodi fidelium Ecclesiam, ante datam legem pertinente, loquitur beatus Petrus, exprimens eius amaritudinis oppressionem (Secunda Petri, secundo), dicens: Iustum Loth oppressum a nefandorum iniuria, ac luxuriosa conversatione eripuit, scilicet, Deus. Aspectu enim et auditu iustus erat, habitans apud eos, qui de die in diem animam iustam iniquis operibus cruciabant. Et ideo non inmerito gemebat Ecclesia fidelium, desiderans Christum apprehendere incarnatum, per quem ab his omnibus redimi et liberari debebat, ut iam deinceps nullus contemneret eam. Sub cuius nomine scribitur Cantici, ultimo: Quis mihi det te, fratrem meum, sugentem ubera matris mee, ut inveniam te solum foris, et deosculer te, ut iam nemo me despiciat? Et cetera. Vocat autem Ecclesia Christum fratrem, et sugentem ubera matris eius: hoc est participatione, scilicet, humane nature et legalis observantie, cui voluntarie se subiecit (Maththei, 5); qui multos fratres in gloriam debebat adducere, ut ipse esset primogenitus in eis omnibus, ut dicit Apostolus ad Romanos, 8: Quos prescivit et predestinavit conformes fieri imagini Filii Dei, ut sit ipse primogenitus in multis fratribus. Quos autem predestinavit, hos et vocavit; et quos vocavit, hos et iustificavit; quos autem iustificavit, hos et magnificavit. Et hunc foris invenire desiderat, scilicet, per mysterium incarnationis, ut iam non despiciatur ab hoste, eam ob peccatum primi parentis captivam tenente, et similiter ab infidelibus eius membris eam multimode persequentibus, et ne despiciatur similiter ex ipsa sua imperfectione, a qua per Christum debebat redimi et liberari, in tantum, ut etiam ab ipsis angelis mereretur honorari. Unde beatus Gregorius, exponens predicta verba Canticorum, sic dicit ad propositum: In veteri lege Ecclesia posita Christum exspectabat et exoptabat, et in secreto Patris manentem, foris venire per carnem ad oculos humanos non mediocriter cupiebat. Unde et David, desiderans, dicebat: Exurge et ne repellas in finem. Et alibi: Inclina celos tuos, et descende. Et Isaias, valde cupiens eum videre, dicebat: Utinam disrumperes celos, et venires. Vult ergo sponsa foris sponsum invenire et deosculari, quia concupiscit, sub lege posita, ut per carnem appareat, ut ei per amorem serviat, cui prius non excepta gratia, plus timore quam amore serviebat; post cuius osculum iam a nemine despicitur, quia, postquam Christus venit, et fidelibus suis spiritum libertatis infudit, ab etiam angelis Ecclesia sancta honoratur. Hinc est quod Iosue angelum adoravit, Ioanni vero volenti se adorare, dixit: Vide, ne feceris, conservus enim tuus sum et fratrum tuorum habentium testimonium Iesu. Hec ille.